Xarita ma nosi

Amerikaning siyosiy xaritasi

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik

O‘zingizni sinang
♦
Era – bu . .
♦
Milod – bu . .
♦
Miloddan avvalgi – . .
Yurtimizda ajdodlarimiz sug‘diy, xorazmiy, muchal va hijriy kabi
yil hisoblaridan foydalanganlar.
Hijriy yil hisobi. Dunyoning qator davlatlarida hijriy yil hisobi
ham qo‘llaniladi. U Arabistonda yaratilgan. Bu yil hisobiga
payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning milodiy 622-yilning
16-iyulida Makka shahridan Madina shahriga hijrat qilgani, ya’ni
ko‘chgan vaqti asos qilib olingan. Bu sanadan hijriy birinchi yil
boshlandi.
O‘zbekiston Respublikasida hijriy yil hisobidan diniy marosimlar va
bayram kunlarini belgilashda foydalaniladi.
Xronologiya tushunchasi. Tarixda yuz bergan voqea va
hodisalarning vaqtini aniqlash juda muhimdir. Busiz tarix fanini
mukammal yaratib bo‘lmaydi. Tarixda yuz bergan voqea va
hodisalarning vaqtini aniqlashda tarixchi olimlar xronologiya faniga
murojaat qiladilar.
Yodda tuting!
«Xronologiya» so‘zi yunoncha (grekcha) «xronos» – vaqt va «logos» –
fan so‘zlari birikmasidan iborat bo‘lib, tarixiy voqea va hodisalar ro‘y
bergan vaqtni aniqlovchi fandir.

14
Xronologiya vazifasiga ko‘ra tarix faniga yordamchi fandir. Bu fan
yordamida olimlar qaysi tarixiy voqea va hodisa qachon ro‘y bergan-
ligini aniqlaydilar, ularning ro‘yxatini tuzadilar.
Atama mazmunini bilib oling
Payg‘ambar (xabar beruvchi) – xudoning so‘zlarini, ko‘rsatmalarini
bandalariga (kishilarga) yetkazuvchi vakil, elchi.
1
Savol va topshiriqlar
1. Milod va era tushunchalarining mazmuniga izoh bering.
2. «Miloddan avvalgi» iborasi nimani anglatadi?
3. Qadimda yil hisobi qanday olib borilgani haqida nimalarni bilib
oldingiz?
4. Milodiy va hijriy yil hisoblariga qanday voqealar asos qilib olingan-
ligini taqqoslang, ularning o‘xshash va farq qiluvchi jihatlarini
aniqlang.
5. Xronologiya nima va u tarix fani uchun qanday ahamiyatga ega?
MUSTAQIL ISH
Maktabingizning 1-sinfiga kelgan yilingizdan hozir yashayotgan yilgacha
o‘tgan oraliq yillar xronologiyasini tuzing. Unda o‘zingiz va maktabingiz
hayotida ro‘y bergan muhim o‘zgarish hamda voqealarni aks ettirishni unut-
mang.
QO‘SHIMCHA MA’LUMOTLAR
Muchal yil hisobi. Muchal yil hisobi «xosiyatli» va «muqaddas» deb
hisoblangan 12 ta hayvonning nomi (sichqon, sigir, yo‘lbars, quyon, baliq, ilon,
ot, qo‘y, maymun, tovuq, it va to‘ng‘iz) bilan atalgan 12 yillik davriy yil
hisobidir.
Bu jarayonlar kishilar hayotida muhim o‘rin tutgan. Ajdodlarimiz bu yil
hisobidan o‘z yoshlarini aniqlashda ham foydalanganlar.
Bundan 2300 yilcha oldin qo‘llanila boshlagan muchal yil hisobining
asosida kishilarning tug‘ilgan yillarini hayvonlar nomi bilan atash va ularning
har 12 yillik yoshini bir muchal yoshi deb hisoblash belgilangan. Siz ham
muchal yoshingizni nishonlaysiz.
Muchal yil hisobi bo‘yicha yangi yil bahorgi teng kunlikdan boshlan-
gan.
1
O‘zME. – T.: «¤çÌÝ». 2003. 6-jild. 646-bet.

15
4-§. DUNYO XARITASI TARIXI
Dastlabki xaritalar. Shunday fanlar borki, ularni xaritasiz
o‘rganish juda qiyin kechadi. Tarix va geografiya fanlari shunday
fanlar hisoblanadi.
Yodda tuting!
Xarita Yer yuzasi, osmon jismlari yoki osmon gumbazining qog‘ozga
kichraytirilib tushirilgan tasviridir.
Turli xalqlar o‘rtasida savdo aloqalarining o‘sishi, harbiy yurish-
lar va uzoq o‘lkalarga uyushtirilishi lozim bo‘lgan sayohatlar
xaritalarning yaratilishiga sabab bo‘ldi. Miloddan avvalgi III asrda
qadimgi yunon olimi Eratosfen birinchi bo‘lib Yer meridiani yoyi
uzunligini hisoblab chiqqan va yer yuzining xaritasini tuzgan.
1
Bu
xaritada Janubiy Yevropa, Shimoliy Afrika va G‘arbiy Osiyo tas-
virlangan.
Qadimgi yunon olimi Ptolemey, buyuk bobolarimiz Muhammad
al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Qoshg‘ariylar ham
o‘z davrlari uchun muhim xaritalar yaratgan edilar.
Globusning yaratilishi. Globus – yer
sharining kichik masshtabdagi sharsimon
nusxasidir. Tarix va geografiya fanlarini
o‘rganishda globus ham muhim aha-
miyatga ega.
Yodda tuting!
Globus – lotincha so‘z bo‘lib, o‘zbek
tilida «shar» degan ma’noni anglatadi.
Globusda yer yuzasi juda kichraytirilgan
holda tasvirlanadi. Buyuk bobomiz Abu
Rayhon Beruniy o‘z davri uchun ancha
mukammal globus yaratishga erishdi.
1
O‘zME. – T.: «¤çÌÝ». 2005. 10-jild. 240-bet.
Globus.

16
XV asrda Samarqandda – Mirzo
Ulug‘bek rasadxonasida yanada
mukammalroq globus yaratildi.
Afsuski, bu globus Ulug‘bekning
o‘limidan keyin yo‘q qilib yuborildi.
XV asr oxirlarida esa nemis geografi
va sayyohi Martin Bexaym «Yer
olmasi» deb atalgan globus yaratdi. Bu
globus o‘zida Amerika qit’asining
kashf etilishi arafasidagi Yer yuzasini
aks ettirgan.
O‘zingizni sinang
♦
Xarita – bu . .
♦
Dunyoda birinchi mukammal
globusni . yaratgan.
Zamonaviy xaritalar. Hozirgi tarix va geografiya darslarida
zamonaviy xaritalardan foydalaniladi. Bu xaritalarning zamonaviy
deb atalishiga sabab – ular xarita yaratish uchun zarur bo‘lgan
barcha talablarga amal qilingan holda yaratilganligidadir. Binobarin,
Abu Rayhon Beruniy
xaritasi.
Ptolemey xaritasi.

17
ular har jihatdan mukammal xaritalardir. Tarix darslarida, asosan,
«Dunyo siyosiy xaritasi»dan, mavzuli (u yo ki bu tarixiy hodisani aks
ettiruvchi xaritalar; u yoki bu davlatning turli asrlarga oid joylashishi,
dunyoning ma’lum bir tarixiy davrdagi siyosiy holatini aks ettiruvchi)
xaritalardan, shuningdek, «O‘zbekiston Respublikasining siyosiy-
ma’muriy xaritasi»dan foydalaniladi. Siyosiy xarita jahondagi
davlatlarning qit’alar bo‘yicha bugungi joylashuvi holatini aks ettiruv-
chi xaritadir. Siyosiy xaritada davlatlarning nomi, chegaralari va
davlat poytaxtlari aks ettiriladi.
«Siyosiy-ma’muriy xarita» deyilganda esa davlatning qanday tarki-
biy qismlar (viloyatlar, tumanlar va ularning markazlari)ga bo‘lingan-
ligi aks ettirilgan xaritalar tushuniladi. Masalan, O‘zbekiston
Respublikasining siyosiy-ma’muriy xaritasida Qoraqalpog‘iston
Respublikasi va 12 viloyat, ularning markazlari, shuningdek,
tumanlarning markazlari aks etgan. Ayni paytda davlatimiz chegarasi
belgilab qo‘yilgan.
Hozirgi dunyoning xaritadagi tasviri.
2 – Tarixdan hikoyalar, 5

18
Atama mazmunini bilib oling
Rasadxona – maxsus asboblar yordamida osmon jismlarini kuzatish
bilan shug‘ullanuvchi ilmiy muassasa.
1
Savol va topshiriqlar
1. Xarita nima va u tarix fanini o‘rganishda qanday ahamiyatga ega?
2. Dastlabki xaritalar qayerlarda va kimlar tomonidan yaratilgan?
3. Globus nima va u nima uchun kerak?
4. Qanday xaritalar zamonaviy xaritalar deyiladi? Ularga misollar
keltiring.
MUSTAQIL ISH
Geografiya darslarida olayotgan bilimlaringizga tayanib, yashayotgan
hovlingizning xaritasini chizing. Bu ishni bajarishda geografiya o‘qituvchingizdan
maslahat so‘rashni unutmang.
O‘zbekiston Respublikasi hududining xaritadagi tasviri.
1
O‘TIL. – T.: «¤çÌÝ». 2003. 3-jild. 351-bet.

19
II bob.
ENG QADIMGI
DAVRLARDA
DUNYO
XALQLARI
5-§. ENG QADIMGI ODAMLAR VA ULARNING
MANZILGOHLARI
Afrikadagi qadimgi manzilgohlar. Odamzod bugungi qiyofasi-
ga, aql-idrok va taraqqiyot darajasiga birdaniga erishgan emas.
Bu bir necha million yillik taraqqiyot natijasidir.
Arxeolog olimlar odamzodning eng qadimgi ajdodlari suyak
qoldiqlarini dastlab Janubiy va Sharqiy Afrikadan topdilar. Antropolog
olimlar esa odamlarning suyak qoldiqlaridan ularning tashqi qiyo-
falarini tikladilar. Bu odamlar yashagan manzilgohlardan eng sodda
mehnat qurollarining qoldiqlari ham topildi.
Olimlar sodda bo‘lsa-da, dastlabki mehnat qurolini yasay olgan
ajdodlarimizni «ishbilarmon (uquvi bor) odam» (homo sapiens) deb
ataganlar. «Ishbilarmon odam» dastlabki mehnat qurolini tosh
(chaqmoqtosh)dan yasagan. Shuning uchun ham insoniyat tarixi-
ning boshi tosh asri (tosh davri) deb ataldi. Tosh asri insoniyat
tarixida juda uzoq davom etdi.
Osiyodagi qadimgi manzilgohlar. Osiyoda qadimgi odamlarning
manzilgohlari Indoneziya va Xitoy hududlaridan topilgan. Olimlar
suyak qoldiqlari Indoneziya hududidan topilgan insoniyat ajdodiga
pitekantrop (Yava odami), Xitoy hududidan topilgan ajdodini esa
sinantrop (Xitoy odami) deb atashdi. Ular bir-birlaridan tashqi qiyofasi,
yaratgan mehnat qurollari, ularning sifati va mehnat malakalari bilan
farq qilgan.
Sinantroplar tabiiy olovdan foydalanishni bilib olishgan. Ular bun-
ga yashin tufayli o‘rmon yong‘inlari kelib chiqishi natijasida hosil
bo‘lgan olovni saqlab qolish yo‘li bilan erishganlar. Bu insoniyat erishgan
eng katta yutuqlardan biri bo‘ldi. Yurtimizda sinantropga zamondosh

20
Kromanyon odam
(Fransiya).
Neandertal odam
(Teshiktosh g‘ori).
odamlarning suyak qoldiqlari va ular yaratgan mehnat qurollari
Farg‘ona vodiysining Selung‘ur g‘oridan topildi.
Yevropadan topilgan qadimgi inson izlari.
Davrlar o‘tishi bilan odamning tashqi qiyofasi,
aql-idroki va mehnat quroli yasay olish malakasi
tobora mukammallashib bordi.
Germaniyaning Neandertal vodiysidan topil-
gan va tarixga «neandertal odami» nomi bilan
kirgan odamlar hayoti buni tasdiqlaydi. Neandertal
odamning tashqi qiyofasi bugungi odam qiyo-
fasiga juda yaqin bo‘lgan. Neandertallar miloddan
avvalgi 100–40-ming yilliklar oralig‘ida yashagan.
1
Ular yashagan davrda Yevropada iqlim sovib ketdi.
Sovuqdan saqlanish zarurati natijasida ular hayvon
terisidan kiyim o‘rnida foydalanish va go‘shtni
olovda pishirib yeyishni o‘rganib oldilar.
O‘zbekiston hududidagi qadimgi manzilgoh-
lar. O‘zbekistonda neandertal qiyofali odam
suyaklari qoldiqlari Surxondaryo viloyati hu-
dudidagi Teshiktosh g‘oridan topildi.
Miloddan avvalgi 40–12-ming yilliklar ora-
lig‘ida yashagan odam suyaklari qoldiqlari
Fransiyaning Kromanyon g‘oridan topildi.
2
Unga «kromanyon odami» nomi berildi. Kro-
manyon odami tashqi qiyofasiga ko‘ra bugungi
qiyofadagi odam edi. Olimlar kromanyon odamini «aql-idrokli
(homo sapiens) odam», «ongli odam» deb atadilar.
O‘zingizni sinang
♦
«Ishbilarmon odam» – . .
♦
. «aql-idrokli odam» edi.
O‘zbekistonda kromanyon odamlari zamondoshlarining manzilgoh-
lari Samarqanddagi Siyobcha soyi bo‘yida va Toshkent viloyatining
Ko‘lbuloq (Angren) manzilgohidan topilgan.
1
A. Asqarov. «O‘zbekiston tarixi» (Eng qadimgi davrlardan eramizning
V asrigacha). – T.: «O‘qituvchi» NMIU. 1994. 25-bet.
2
Q. Rajabov va bosh. JTMS. – T.: «Sharq» NMAK. 2011. 8-bet.

21
r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T
r
a
l
l
o
v
a
S
r
a
l
l
o
v
a
S
r
a
l
l
o
v
a
S
r
a
l
l
o
v
a
S
r
a
l
l
o
v
a
S
p
o
r
t
n
a
n
i
S
p
o
r
t
n
a
n
i
S
p
o
r
t
n
a
n
i
S
p
o
r
t
n
a
n
i
S
p
o
r
t
n
a
n
i
S
i
r
a
l
m
a
d
o
l
a
t
r
e
d
n
a
e
N
l
a
t
r
e
d
n
a
e
N
l
a
t
r
e
d
n
a
e
N
l
a
t
r
e
d
n
a
e
N
l
a
t
r
e
d
n
a
e
N
i
r
a
l
m
a
d
o
n
o
y
n
à
m
î
r
K
n
o
y
n
à
m
î
r
K
n
o
y
n
à
m
î
r
K
n
o
y
n
à
m
î
r
K
n
o
y
n
à
m
î
r
K
i
r
a
l
m
a
d
o
.
1
y
o
j
n
a
g
l
i
p
o
t
i
r
a
l
q
i
d
l
o
q
k
a
y
u
S
.
2
i
r
a
l
r
v
a
d
n
a
g
t
‘
o
b
a
h
s
a
Y
.
3
n
a
g
h
s
i
l
o
b
i
n
a
g
r
‘
o
i
n
r
a
l
a
m
i
N
Atama mazmunini bilib oling
Antropolog – odamning paydo bo‘lishi va rivojlanish bosqichlarini,
tanasi tuzilishidagi o‘zgarishlarni, shuningdek, bosh suyak qoldiqlaridan
odamning tashqi qiyofasini tiklab o‘rganuvchi olim.
1
Yava — Indoneziyadagi orollardan birining nomi.
Savol va topshiriqlar
1. Odamzodning eng qadimgi ajdodlari haqidagi ma’lumotlar qanday
to‘plangan?
2. Odamzodning eng qadimgi ajdodlari nomlarini aytib bering.
3. Odamzodning uzoq taraqqiyot bosqichining turli davrlarida yashagan
ajdodlari bir-biridan qaysi jihatlari bilan farq qilgan?
4. Qanday omil odamzod ajdodlarining yashab qolishida va bugungi
qiyofadagi odamga aylanishida hal qiluvchi rol o‘ynagan?
5. O‘zbekiston hududida yashagan eng qadimgi ajdodlarimiz haqida
nimalarni bilib oldingiz?
MUSTAQIL ISH
Odamzodning eng qadimgi ajdodlari va ularning hayoti
(Jadvalni to‘ldiring)
6-§. QADIMGI ODAMLARNING
TURMUSH TARZI
Qadimgi odamlarning mehnat qurollari. Qadimgi odamlar
toshga ishlov berib uni mehnat quroliga aylantirganlar. Ishlov
berilib, bodom shaklida yasalgan va foydalanilgan tosh qurolning
uzunligi 10–20 santimetrni tashkil etgan. Og‘irligi esa besh yuz
grammdan bir kilogrammgacha bo‘lgan. Bu dastlabki mehnat
qurolining ikki tomoni boshqa tosh bilan tarashlangan. Undan biror
narsani urish, kesish, o‘yish va ko‘zlangan masofaga irg‘itish quroli
1
O‘TIL. – T.: «¤çÌÝ». 2003. 1-jild. 89-bet.

22
Toshdan va
tayoqdan
yasalgan mehnat
qurollari
Tosh nayza uchi.
sifatida foydalanilgan. Qadimgi odamlar o‘z meh-
natlarini yengillashtirish maqsadida mehnat qurollarini
yanada takomillashtirib borganlar. Masalan, sinantrop-
lar oldingi ajdodlariga qaraganda qirralari o‘tkirroq
uchli hamda ushlash uchun undan ham qulayroq
qurollar yarata olganlar. Bu qurollardan foydalanish
ancha qulay bo‘lgan.
Neandertal odami toshdan uchi yanada uchqurroq
ish qurolini yaratgan. Suyakdan esa kundalik hayotiy
ehtiyojlar uchun zarur bo‘lgan turli xildagi o‘tkir uchli
mayda mehnat qurollari yaratgan.
Kromanyon odami toshdan pichoq, nayza, turli
xil keskich, qirg‘ich, bigiz, suyakdan esa igna, qarmoq,
sanchqi yaratgan. Suyakdan igna yasab tikishni kashf
etdi. Sun’iy olov hosil qilishni o‘rganib oldi. Keyin-
chalik o‘q-yoy ixtiro qildi. Bu insoniyat tarixidagi
yirik ixtiro edi. Ayni paytda odamlarning itni qo‘lga
o‘rgatishi, kundalik iste’moldan ortiqcha hayvon ovlana
boshlagach esa yovvoyi hayvonlarni uy hayvonlariga
aylantira borishi natijasida chorvachilik vujudga keldi.
Bora-bora odamlar kulolchilikni o‘rgandilar va
o‘zlarining kuzatuvchanliklari bois tabiatda uchray-
digan mis, qalay va qo‘rg‘oshindan mehnat qurollari
tayyorlay boshladilar. Keyinchalik metallar aralash-
masidan tayyorlangan bronza (jez)ni ixtiro qilish-
gan. Shuningdek, g‘ildirakli arava, o‘ziga xos qo‘l
tegirmoni, charxpalak ixtiro qilingan. Vaqtlar o‘tishi
bilan inson temir uchli omoch, temir bolta va
boshqa muhim mehnat qurollari yaratadi. Bu esa
dehqonchilikning rivojlanishiga yordam beradi.
O‘zingizni sinang
♦
O‘q-yoy . ixtiro qilingan.
♦
Odam temirdan . kabi mehnat qurollari yasagan.
Qadimgi odamlarning mashg‘ulotlari. Qadimgi odamlar dastlab
qo‘llaridagi oddiy mehnat qurollari (tosh va tayoq) yordamida tabiatda-
Ovchi.

23
Hunarmand.
gi tayyor mahsulotlar bilan hayot kechirishgan. Uchi o‘tkirlashtirilgan
tosh yordamida mayda-mayda hayvonlarni ovlaganlar. Uchi o‘tkir-
lashgan tayoq yordamida esa turli o‘simliklarning ildizlarini kovlab
olganlar. Uzun tayoqlar yordamida daraxtlarning mevalarini qoqib
yeyishgan. Shu tariqa, terib-termachilab oziq-ovqat topish va ov
qilish odamlarning eng qadimgi mashg‘uloti bo‘lib qolgan.
Yodda tuting!
Terib-termachilab oziq-ovqat topish va ovchilik o‘zlashtiruvchi xo‘jalik
deb ataladi.
O‘zlashtiruvchi xo‘jalik orqali hayot kechirish juda uzoq yillar da-
vom etdi.
Ovlangan hayvonlarning iste’moldan ortiqchasini asrab uy hayvoni-
ga aylantirish chorvachilikning vujudga kelishiga zamin tayyorla-
di. Odamlar bora-bora o‘troq hayotga o‘ta boshladilar.
Bu esa dehqonchilik va chorvachilikning yanada rivojlanishiga
olib keldi. Termachilikdan dehqonchilik, ovchilik va hayvonlarni
qo‘lga o‘rgatishdan esa chorvachilik, ya’ni ishlab chiqaruvchi xo‘jalik
vujudga keldi.
Yodda tuting!
Odamlarning bir joyda doimiy yashashlariga o‘troq hayot deyiladi.
O‘troq hayotning asosini dehqonchilik tashkil etadi.
Odamlar endi o‘z hayotlari uchun zarur
mahsulotlarni o‘zlari ishlab chiqaradigan
bo‘ldilar. Turli uy-ro‘zg‘or buyumlariga ehtiyoj
seza boshladilar. Bu esa hunarmandchilikni
vujudga keltirdi.
Vaqtlar o‘tishi bilan ayrim odamlar, asosan,
dehqonchilik bilan, ayrimlari esa chorvachi-
lik yoki hunarmandchilik bilan shug‘ullana
boshladilar. Bu hodisa insoniyat taraqqiyotini
yanada tezlashtirdi.

24
Qadimgi odamlarning
uy-joyi.
O‘zingizni sinang
♦
. o‘zlashtiruvchi xo‘jalik hisoblanadi.
♦
Dehqonchilik va chorvachilik . deyiladi.
Qadimgi odamlarning yashash joylari.
Qadimgi odamlar dastlab ulkan daraxtlarning
kovaklarida va g‘orlarda yashaganlar. G‘orlar
odamlarni yomg‘ir, shamol va sovuqdan
saqlagan.
Kechalari dahshatli yirtqich hayvonlar
hujumidan saqlanish uchun g‘orga kira-
verishda gulxan yoqib qo‘yilgan.
G‘orlar yo‘q joylarda esa odamlar dastlab
yarim yerto‘la qurishdi. Uning ustini tuproq
bilan bekitdilar.
U qish paytida eng sodda boshpana
vazifasini bajardi. Iqlim isishi bilan kichik
daryo bo‘ylari va buloqlarning yonlarida
suyaklardan, mamontlarning qoziq
tishlaridan va xodalardan sodda kulbalar
qurishgan.
Atama mazmunini bilib oling
Bronza – mis va qalay aralashmasidan tayyorlanuvchi qotishma.
Savol va topshiriqlar
1. Nima uchun odam mehnat qurollarini doimo takomillashtirib borgan?
2. Odamning toshdan yaratgan dastlabki mehnat quroliga xos xu-
susiyatlarni qayd eting.
3. Neandertal va kromanyon odamlari yaratgan mehnat qurollarini
taqqoslang. O‘xshash va farq qiluvchi tomonlarini aniqlang.
4. Ajdodlarimiz qanday mehnat qurollari yaratishga muvaffaq bo‘lganlar?
5. «O‘zlashtiruvchi xo‘jalik» qanday xo‘jalik edi?
6. «Ishlab chiqaruvchi xo‘jalik» deb nimaga aytilgan va u qanday
vujudga kelgan?
7. Qadimgi odamlarning yashash joylari haqida nimalarni bilib oldingiz?

25
Arxeologlar ish
jarayonida.
Topilgan yozuv.
r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T r
/
T
n
a
g
l

Xarita ma’nosi

Xarita – bu hududning ikki o’lchovli yuzada grafik tasviri. Shuningdek, u ma’lum bir hududning o’lchamlari, koordinatalari, geografik xususiyatlari yoki boshqa tegishli jihatlari kabi xususiyatlarini ifodalovchi sxematik chizma yoki maket sifatida aniqlanadi.

Xaritalar turli o’lchamdagi hududlarni aks ettirishi mumkin, shuning uchun ular mahalliy, mintaqaviy, kontinental yoki global bo’lishi mumkin. Ikkinchisi deyiladi planisfera yoki dunyo xaritasi, chunki ular dunyoning grafik tasviridir.

Dunyo xaritasi yoki planisfera

Xaritalarning asosiy vazifasi – joylashish nuqtalari va yo’nalish koordinatalari, shuningdek mavjud marshrutlar, er usti xususiyatlari (relyeflar, daryolar tarmoqlari, resurslar va boshqalar), mintaqaviy iqlim, siyosiy-hududiy chegaralar, nuqtalar to’g’risida sintezlangan ma’lumotlarni taqdim etish. qiziqish, aholining tarqalishi va boshqalar.

Xaritalarni chizish uchun ma’lumotlarni yig’ish, yozish va loyihalashtirish texnikasi deyiladi xaritalash, va uni boshqaradigan odamlar chaqiriladi kartograflar. Xaritani tuzish jarayoni deyiladi kartografik jarayon va quyidagi bosqichlardan iborat: ma’lumotlarni to’plash va umumlashtirish, xaritaga vizual shakl berish va ma’lumotni sharhlash.

Xarita xususiyatlari

Ular fazoviy ma’lumotlarni etkazish uchun ingl.
Ular fazoviy munosabatlarni o’zlarining tillarini tashkil etadigan tushunish uchun grafik va ramziy konventsiyalar orqali tasvirlaydilar.
Ular metrik xususiyatlariga ega: ular o’lchov o’lchov yozuvidan olinishi kerak.
Ular tanlangan yoki o’ziga xosdir: ular faqat maqsadlari uchun zarur bo’lgan jihatlarni aks ettiradi.
Ular ikki o’lchovli yuzada chizilgan, garchi bu sharlar, kublar yoki ko’pburchaklarga qo’llanilishi mumkin.
Haqiqat vakili bo’lib, ular har doim ma’lum darajada buzilish darajasini ifoda etadilar.

Xaritaning qismlari

Vizual aloqa hujjati sifatida xarita muayyan konvensiyalar yoki elementlarga mos kelishi kerak. Aynan:

Malaka: xaritada ko’rsatilgan mavzu yoki jihat ko’rsatkichi.
Joylashuvi, joylashuvi va yo’nalishi: joylashtirish uchun zarur bo’lgan barcha lavozim ma’lumotnomalarining tizimi. Masalan, asosiy nuqtalar va geografik koordinatalar.
Miqyosi: vakili bo’lgan hudud va uning vakili o’rtasidagi munosabatlar o’lchovi.
Afsonalar: xaritani talqin qilish uchun taqdim etilgan yozma ma’lumotlar.
Kartografik belgilar: xaritada ma’lumotlarni grafik va samarali tarzda sintez qiladigan tasvirlar. Ular xarita turiga va auditoriya turiga qarab farqlanadi.
Kartografik proektsiyalar: Bu xaritaning tekislikdagi vizual proektsiyasi yoki izlanishi.

Xarita turlari

Xaritalarning vazifasi yoki maqsadiga ko’ra har xil turlari mavjud. Ular orasida quyidagilarni aytib o’tishimiz mumkin:

Geografik yoki fizik xaritalar

Meksikaning geografik xaritasi (topografik va barimetrik)

Ular xaritalar bo’lib, ularning asosiy maqsadi geografiyaning turli jihatlarini, masalan daryolar, dengizlar, tog’lar, cho’llar, iqlim, yog’ingarchilik va boshqalarni aks ettirishdir.

Shuning uchun geografik yoki fizik xaritalar siyosiy chegaralarni anglatmaydi yoki ular xaritada ta’kidlangan geografik xususiyatlarning joylashishini engillashtirish uchun faqat ma’lumot olish uchun paydo bo’ladi. Shuningdek, ular inson faoliyatini anglatmaydi.

Geografik xaritalar orasida quyidagilarni topishimiz mumkin:

Gidrografik xaritalar: daryolar, ko’llar, dengizlar va okeanlar va boshqalar kabi er usti suv manbalarini tavsiflang.
Batimetrik xaritalar: suv sathidan past bo’lgan erdagi baxtsiz hodisalarni anglatadi.
Topografik xaritalar: er yuzasining xususiyatlarini tavsiflang.
Geologik xaritalar: geologik tuzilmalarni, shu jumladan seysmik yoriqlarni ifodalaydi.
Edafologik xaritalar: tuproqning biologik, fizikaviy va kimyoviy xususiyatlarini tavsiflang.
Iqlim xaritalari: ular ob-havoning xulq-atvorini anglatadi.
Plyuviometrik xaritalar: ular mintaqalarning yog’ingarchiliklarini ifodalashga e’tibor berishadi.

Siyosiy xaritalar

Amerikaning siyosiy xaritasi

Siyosiy xaritalar – bu mamlakatlar va siyosiy chegaralangan mintaqalar o’rtasidagi chegaralarni aks ettirish bilan bog’liq. Ushbu turdagi xaritalar mamlakatlar va ma’muriy hududlar o’rtasidagi chegaralar to’g’risida ma’lumot beradi.

Tematik xaritalar

Yuqorida: sifatli xarita. Pastki: miqdoriy xarita.

Tematik xaritalar deganda ularning dizayni ma’lum bir tushunchalar yoki xususiyatlarni etkazishga qaratilgan xaritalar tushuniladi. Ular odatda hududdagi inson faoliyati to’g’risidagi ma’lumotlarni tavsiflaydi. Shuning uchun, ushbu ma’lumot holatga qarab ko’proq yoki kamroq batafsil geografik tasvirlar bilan birga bo’lishi mumkin.

Tematik xaritalar ikki xil bo’lishi mumkin:

sifatli: raqamli ma’lumot bermasdan ma’lum ma’lumotlarning fazoviy taqsimlanishini ko’rsatish.
miqdoriy: ular bo’shliqni aks ettiriladigan jihatlar bo’yicha raqamli ma’lumotlar bilan bog’laydi.

Tematik xaritalarning ayrim namunalari:

Demografik xaritalar: ular hududning aholi zichligini ifodalaydi.
Iqtisodiy xaritalar: ular mintaqadagi iqtisodiy faoliyat turini ifodalaydi.
Tarixiy xaritalar: xaritada qadimgi tsivilizatsiyalar yo’lini tasvirlab bering.
Lingvistik xaritalar: hududlarda tillarning tarqalishini ko’rsating.
Turistik xaritalar: ular ma’lum bir mintaqada sayyohlar uchun qiziqish uyg’otadigan joylarni ko’rsatib berishadi.
Shahar xaritalari: shaharning tartibini tasvirlab bering.

Sizga ham qiziq bo’lishi mumkin: Xaritalar turlari.

Xaritalarning kelib chiqishi

Ma’lumki, eng qadimgi xaritalar Bobildan kelgan va 5000 yil oldin planshetlarda tuzilgan.

Qadimgi Yunonistonda sayohatchilar o’zlari o’rgangan marshrutlardan xaritalar ham qilishgan. Miletsning Thales birinchi dunyo xaritasini yaratganligi aytiladi.

Faylasuf Aristotel, o’z navbatida, birinchi bo’lib ekvatorga nisbatan erning moyilligini o’lchagan.

Sizni qiziqtirishi mumkin:

Kontseptual xarita

Kontseptsiya xaritasi misoli

Kontseptsiya xaritasi – bu bilimlarni grafik tasvirlash uchun ishlatiladigan texnik. Bu mavzu yoki mavzuga oid g’oyalar oqimini ifodalovchi va tartibga soluvchi dizayn yoki diagramma.

Kontseptsiya xaritalarida doiralar yoki geometrik shakllar kabi vizual elementlardan foydalaniladi, ularning vazifasi tushunchani tuzish va o’qlar yoki ulagichlar yordamida boshqalarga nisbatan o’z ierarxiyasini o’rnatishdir.

Ushbu uslub tushunishni va mavzuni tashkil etuvchi turli xil tushunchalar o’rtasidagi munosabatlarni osonlashtiradi. Binobarin, kontseptsiya xaritasi faol jarayon bo’lib, unda talaba tushunchalar va diagrammada har birining ierarxiyasiga e’tibor berishi kerak.

Mind xaritasi

Mind xaritasi misoli

Aql xaritasi – bu ta’limni osonlashtirish uchun mavzu bilan bog’liq turli jihatlarni tasavvur qilishga yordam beradigan g’oyalar diagrammasi. Shuning uchun bu o’rganish vositasidir.

Ushbu xarita uning atrofida joylashgan bo’lishi kerak bo’lgan so’z atrofida ishlab chiqilgan bo’lib, undan keyin boshqa g’oyalar va aloqalar kelib chiqadi. Bu yozuvlarni yozishning qiziqarli, mantiqiy va ijodiy usuli.

Dunyoning siyosiy xaritasi: shakllanish bosqichlari (jadval)

Dunyoning siyosiy xaritasi, ikki yo’l bilan ko’rish mumkin. birinchi – jahon siyosiy kuchlar tenglashtirishga bo’yicha qanday ishlashini ko’rsatadi qog’ozda oddiy nashri. ikkinchi tomoni sifatida, kengroq qo’li bilan bu tushuncha deb hisoblaydi axborot manbai davlatlar shakllanishi, ularning tuzilishi va rasskol, imtiyozlar haqida siyosiy dunyoda kuchlar qayta tashkil qilish va jahon iqtisodiyotida katta va kuchli davlatlar ta’siri haqida. O’tgan bizga kelajakda bir rasm beradi, shuning uchun u dunyo siyosiy xaritasi shakllantirish bosqichlarini bilish muhim ahamiyatga ega.

umumiy ma’lumot

Har bir davlat o’z hayot tsikli mavjud. Bu Fotima o’xshash egri bo’ladi. yo’l boshida mamlakat qurilgan va rivojlangan. har bir kishi baxtli va har bir narsani yaxshi tuyuladi keyin rivojlanish cho’qqisi keladi. Lekin ertami-kechmi, davlat, uning kuchi va qudratini yo’qotadi, va asta-sekin bir-biridan tushib boshlaydi. Bu har doim, bo’lgan va bo’ladi qildi. asrlar davomida biz bosqichma-bosqich yuksalish, va buyuk imperiyalar, super halok, va katta mustamlaka monopoliyalarni ko’rgan, shuning uchun. Dunyoning siyosiy xaritasi shakllanishi asosiy bosqichlarini ko’rib chiqaylik. Quyidagi jadvalda taqdim:

Ko’rib turganingizdek, ko’plab tarixchilar zamonaviy tarixi aynan besh bosqichlarini ajratish. Bu barcha 4 yirik turli manbalardan topish mumkin. Agar dunyo siyosiy xaritasi shakllanishi turli talqin bosqichlarini bo’lishi mumkin, chunki, bu dilemma, uzoq vaqt davomida paydo bo’lgan. biz tomonidan tavsiya etilgan asosiy mavzular, jadval sanaga eng aniq ma’lumotlarni o’z ichiga oladi.

qadimiy davr

Asosiy voqealar maydondagi qadimiy dunyoda birinchi katta davlatni o’ting. Siz barcha tarixidan ularni eslayman mumkin. Ushbu go’zal qadimgi Misr, Gretsiya va kuchli yengilmas Rim imperiyasi emas. Bir vaqtning o’zida ular bilan kamroq muhim, balki juda Markaziy va Sharqiy Osiyoda davlatlarni ishlab bor edi. Ularning tarixiy davri 5-asrda nihoyasiga keladi. Bu vaqtda qullik qaytib ketadi deb hisoblanadi.

O’rta asrlar davri

5 15-asr marta ongimizda a taklif qamrab olmaydi o’zgarishlar juda ko’p edi. vaqt tarixchilar dunyo siyosiy xaritasi, shakllantirish bosqichlari u allaqachon alohida qismga bo’lingan bo’lardi nima bilsangiz. Axir, bu vaqt davomida, nasroniylik paydo boshladi, tug’ilgan va Kievda rus tarqalgani bo’ldi, tug’ilgan, esimda Muscovy. Evropada, kuch katta feodal davlatlarga qozonmoqda. Avvalo, bu kashfiyot yangi safarlari qilish, bir-biridan bir biri bilan kuch sinashdi Ispaniya va Portugaliya, deb.

Shu bilan birga, doimiy dunyoning siyosiy xaritasida o’zgartirish. vaqt shakllantirish bosqichlari ko’p xalqlarning taqdiri o’zgaradi. Faqat bir necha yuz Yevropa, Osiyo va Afrika davlatlarini ushlaydi kuchli Usmonli imperiyasining omon.

Yangi davr

erta 16 asrlar, siyosiy maydonda yangi sahifa – kech 15 yildan. Bu birinchi kapitalistik munosabatlarning boshlanishi edi. dunyo keng paydo boshlagan paytda Century, mustamlaka imperiyani, dunyoni zabt. Ko’pincha u o’zgaradi va dunyo siyosiy xaritasida redesigns. doimiy shakllantirish qadamlar bir-biriga o’zgartiring.

Asta-sekin, Ispaniya va Portugaliya o’z kuchini yo’qotadi. sex – yana rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarish bir butun yangi bosqichga harakat, chunki boshqa davlatlar talash bilan, omon qolish uchun allaqachon mumkin emas. Bu Angliya, Fransiya, Niderlandiya, Germaniya kabi vakolatlarini rivojlanishiga kuchli turtki berdi. Amerika Qo’shma Shtatlari – Amerikada fuqarolik urushi so’ng, ular yangi va juda katta futbolchi ishtirok etdi.

Juda tez-tez u 19-20 asrlar, dunyo siyosiy xaritasi navbatida da o’zgardi. O’sha paytda shakllantirish bosqichlari muvaffaqiyatli harbiy kampaniyalar natijasida bog’liq. 1876 yilda Yevropa davlatlari faqat 30 yil ichida Afrika hududida faqat 10%, qo’lga edi, agar shunday bo’lsa, u issiq qit’a butun hududida 90% g’alaba erishdi. 20-asrda yangi dunyo allaqachon amalda super o’rtasida bo’linadi keldi. Ular iqtisodiyotni boshqarish va yolg’iz hukmronlik qildi. Bundan tashqari ishlash urush holda muqarrar edi. Shunday qilib, yangi davri tugaydi va dunyo siyosiy xaritasi shakllanishi eng so’nggi bosqichini boshlaydi.

oxirgi bosqichi

Jahon urushidan keyin dunyo Redivision katta o’zgarishlar amalga global hamjamiyati. Avvalo, u to’rt qudratli imperiyalar g’oyib bo’ldi. Bu Buyuk Britaniya, Usmonli imperiyasi, Rossiya imperiyasi va Germaniya hisoblanadi. Ularning o’rniga, ko’plab yangi davlatlarga shakllanadi.

Shu bilan bir vaqtda yangi trend bor – sotsializm. Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqi – va jahon xaritada katta davlat bor. Shu bilan birga, bunday Fransiya, Buyuk Britaniya, Belgiya va Yaponiya kabi vakolatlarni mustahkamladi. Ular sobiq koloniyalar ba’zi er topshirildi. Lekin juda ko’p, bu qayta taqsimlash xursand emas, va jahon yana urush yoqasida emas.

Bu bosqichda, ba’zi tarixchilar so’nggi davri haqida yozish uchun davom, lekin hozir u Ikkinchi jahon urushi oxiri dunyo siyosiy xaritasi shakllanishi hozirgi bosqichi boshlandi, deb taxmin qilinadi.

zamonaviy sahna

Ikkinchi jahon urushi, biz bugun ko’rib aksariyati chegaralarini, belgilangan. Avvalo u Yevropa davlatlarini taalluqli. urush eng katta natija to’liq parchalanadi, deb olib va mustamlaka imperiyani g’oyib bo’ldi. Janubiy Amerika, Okeaniya, Afrika, Osiyoda yangi mustaqil davlatlar mavjud.

SSSR – Lekin hali ham dunyodagi eng katta mamlakat bo’lishi davom etmoqda. 1991 yilda uning qulashi bilan yana bir muhim qadam bor. Ko’pchilik tarixchilar zamonaviy davri bir qismning deb ajrata. Axir, Evroosiyo 1991 yildan beri, u 17 yangi mustaqil davlatlarni tashkil etildi. Ularning aksariyati Rossiya Federatsiyasi ichidagi mavjud davom qaror qildik. Misol uchun, uzoq vaqt davomida Checheniston kuch-qudratli mamlakatga qo’lga kirita olmagan harbiy harakatlar natijasida ularning manfaatlarini himoya qilish.

Shu bilan bir vaqtda, Yaqin Sharqda o’zgartirish davom etmoqda. U erda, ba’zi arab davlatlari bir uyushmasi bor. Evropada, bir birlashgan Germaniya bor Bosniya va Gertsegovina, Makedoniya, Xorvatiya, Serbiya va Chernogoriya borligini natija bilan, Fry Ittifoqi satrdan satrga o’tkazadi.

Hikoyaning davomi

Biz butun dunyo siyosiy xaritasi shakllanishi faqat asosiy bosqichlarini namoyish qilgan. Lekin hikoya bor tugamaydi. So’nggi yillarda voqealar sifatida, yaqinda yangi davri ajratish yoki xaritasini qayta chizilmasin bo’ladi. Axir, o’zingiz uchun hakam: ikki yil oldin Qrim Ukrainaga tegishli, hozir butunlay o’z fuqaroligini o’zgartirish uchun barcha atlasini takrorlash kerak. Va notinch Isroil, urushda botgan, urush va kuch qayta taqsimlash yoqasida Misr, odatda kuchli super kuch artib mumkin Suriya, galma-galdan. Barcha bu bizning zamonaviy tarixi.