Frazeologik birikmalar: misollar

2. Nutq birliklari.

1. Ya.V.Loya. Istoriya lingvisticheskix ucheniy. – M., 1968.
2. B.V.Kosovskiy. Obщee yazыkoznanie. – Minsk, 1969.
3. S.Usmonov. Til nazariyasining ba’zi bir masalalari.O’zbek tili va adabiyoti, j. 1970. №2.
4. V.M.Solntsev. Yazыk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. – M., 1971.
5. S.Usmonov. Umumiy tilshunoslik. – T., 1972.
6. F. de Sossyur. Trudы po yazыkoznaniyu. -M., 1977.
7. A.T.Xrolenko. Obщee yazыkoznanie. – M., 1981.
8. H.Ne’matov. O.Bozorov. Til va nutq. – T., 1993.

10. SH.Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. – T., 2006.

11. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik (OTM filologiya fakulьtetlari talabalari uchun darslik). –T., 2010.

Ma’ruza mashg’ulotining tarbiyaviy maqsadi: dars tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni bajarish imkoniyatini beradi: jamoa bilan ishlash mahorati, xushmuomalalik, o’zgalar fikriga hurmat, faollik, liderlik sifatlarini shakllantirish, ishga ijodiy yondashish, o’zini xolis baholash va b.

Ma’ruza mashg’ulotining rivojlantiruvchi maqsadi: talabalarning ijodiy tafakkurini va mantiqiy fikrlash qobiliyatini o’stirish.

– mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha berish;

– Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. So’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari bilan talabalarni tanishtirish

O’quv faoliyati natijalari:

-mavzu bo’yicha slaydlar asosida tushuncha beradi;

– Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati. Fonema haqidagi fikrlar. So’z va u haqdagi fikrlar. Leksema, morfema, morf, allomorf, ularning mohiyati, vazifasi, xususiyatlari. So’z birikmasi va gap, ularning vazifasi, o’ziga xos xususiyatlari bilan talabalarni tanishtiradi.

2. Ma’ruza uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash.

3.Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlarini ishlab chiqish.

4. O’quv kursini o’rganishda zaruriy bo’lgan adabiyotlar ro’yxatini tayyorlash.

1.2. Talabalarni ularning o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi.(1-ilova)

Talabalar berilgan testlarni yechadilar

2.2. Har bir slaydni alohida izohlaydi.

2.3.Slaydning zaruriy nuqtalarini talabalarga yozdirib boradi.

2.4. Talabalarni faollashtirish va bilimlarini mustahkamlash maqsadida ularga quyidagi savollarni beradi:

1. Til birliklari.

2. Tovush va fonema, ularning o’zaro munosabati.

3. Fonema haqidagi fikrlar.

4.So’z va u hakdagi fikrlar.

Slaydlarni ko’rib, tinglab, yozib boradilar

Talabalar berilgan savollarga javob beradilar

3.2. Uyga vazifa beradi, darsni yakunlaydi.

Vazifani yozib oladilar.

Har bir ma’ruza va seminar mashg’uloti uchun 0,5 balldan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi:

1,5 ball – “yaxshi”

1 ball – “qoniqarli”

0,5 ball – “qoniqarsiz”

Talabalarni faollashtirish uchun test

1.Til birliklari qaysilar?

a) so’z, so’z birikmasi, gap;

b) fonema, morfema, leksema, modelь;

v) jumla, mikro va makromatn;

g) fonema, morfema, leksema, so’z birikmasi;

d) fonetik birlik, sintaktik birliklar.

2.Nutq birliklari qaysilar?

a) fonema, morfema, leksema, qolip (qurilma, modelь);

b) jumla, mikro va makro matn;

v) tovush, so’z, so’z birikmasi, gap(sodda va qo’shma gap), matn;

g) so’z, so’z birikmalari;

3.Ifodalovchi nima?

a) poetik usul vositasi;

b) joy nomlarining etimoni;

v) lisoniy birlikning tashqi (shakliy) tomoni;

g) til (nutq) birligining ichki tomoni;

d) til birligini ifodalagan tushuncha.

4.Ifodalanuvchi nima?

a) til birligining shakliy tomoni;

b) lisoniy qolip (modelь, struktura, sxema);

v) til (nutq) birligining ichki, ma’no tomoni;

g) til birligining konnotativ ma’nosi;

d) signifikatning moddiy tomoni.

5.Valentlik nazariyasining taniqli vakili kim?

6.Ierarxik munosabat nima?

a) til birliklarining beo’xshovlik munosabati;

b) til birliklarining murakkablashish (pog’onaviy) munosabati;

v) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

g) til birliklarining yonma–yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

d) nutq birliklarining o’zaro tobelik munosabati.

7.Paradigmatik munosabat qanday munosabat?

a) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

b) til birliklarining pog’onaviy (ierarxik) munosabati;

v) til birliklarining yonma – yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

g) til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari;

d) nutq birliklarining o’zaro tobelik munosabati.

8. Sintagmatik munosabat nima?

a) so’z birikmasi hamda gap qismlarining o’zaro bog’lanishi;

b) bir paradigmaga birlashuvchi til birliklarining o’zaro munosabati;

v) til birliklarining yonma–yon joylashish (qo’shnichilik) munosabati;

g) til birliklarining nutq oqimida yuz beradigan xususiyatlari asosidagi munosabatlari;

d) til birliklarning murakkablanish (popg’onaviy) munosabati.

9. Fonema nima?

a) tilning lug’at tarkibiga xos birlik, til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi belgisi;

b) til moddiy tomonining eng kichik birligi, farqlovchi fonologik belgilarning barqaror yig’indisi;

v) tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlariga bo’linmaydigan eng kichik birligi;

g) omonim morfemalar;

d) til birligi ifodalagan tushuncha.

10.Morfema nima?

a) til birligi, tilning ma’noli, boshqa ma’noli qismlarga bo’linmaydigan eng kichik birligi;

b) so’zning material qismi (leksema) bildirgan ma’no;

v) tilning lug’at tarkibiga xos, til qurilishining lug’aviy ma’no anglatuvchi birligi;

g) til moddiy tomonining eng kichik birligi, farqlovchi fonologik belgilarning barqaror yig’indisi;

d) til birligi ifodalagan tushuncha.

11. Sistem tilshunoslikda leksemaning shakl tomoni qanday nomlanadi?

12. Sistem tilshunoslikda leksemaning ma’no tomoni qanday nomlanadi?

Kalit

Dostları ilə paylaş:

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2023
rəhbərliyinə müraciət

Frazeologik birikmalar: misollar

Frazeologik burilishlar – bu chet tilini o’rganadigan har bir kishining ofati, chunki ular bilan yuzma-yuz bo’lgan odam ko’pincha xavf ostida bo’lgan narsani tushunolmaydi. Ko’pincha, ma’lum bir so’zning ma’nosini tushunish uchun har doim ham qo’lida bo’lmagan frazeologik birikmalar lug’atidan foydalanish kerak. Biroq, chiqish yo’li bor – siz frazeologik birliklarni tanib olish qobiliyatini rivojlantira olasiz, shunda ularning ma’nosini tushunish osonroq bo’ladi. To’g’ri, buning uchun siz ularning qaysi turlari va qanday farq qilishlarini bilishingiz kerak. Bu masalada frazeologik birikmalarga alohida e’tibor berilishi kerak, chunki ular (ularni tasniflashning turli usullari tufayli) eng ko’p muammolarni keltirib chiqaradi. Xo’sh, bu nima, ularning o’ziga xos xususiyatlari qanday va qaysi lug’atlarda maslahat olish mumkin?

Frazeologiya va uni o’rganish mavzusi

Turli xil turg’un birikmalarni o’rganishga ixtisoslashgan frazeologiya fani nisbatan yoshdir. Rus tilshunosligida u faqat 18-asrda, hatto undan keyin ham bu asrning oxirida Mixail Lomonosov tufayli alohida bo’lim sifatida ajralib chiqa boshladi.

Uning eng taniqli tadqiqotchilari tilshunoslar Viktor Vinogradov va Nikolay Shanskiy, ingliz tilida esa – A. MakKay, V. Vaynreyx va L.P.Smit. Aytgancha, shuni ta’kidlash kerakki, ingliz tilida so’zlashadigan tilshunoslar, slavyan mutaxassislaridan farqli o’laroq, frazeologik birliklarga kamroq e’tibor berishadi va ularning ushbu tildagi zaxiralari rus, ukrain yoki hatto polshaliklardan kam.

Ushbu fan e’tiborini jamlaydigan asosiy mavzu frazeologik birlik yoki frazeologik oborotdir. Nima u? Bu tarkibida va tarkibida barqaror bo’lgan bir nechta so’zlarning birikmasi (u har safar yangidan tuzilmaydi, lekin tayyor shaklda ishlatiladi). Shu sababli, frazeologik birlikni tahlil qilishda uning turidan va tarkibidagi so’zlarning uzunligidan qat’i nazar, u har doim gapning bitta a’zosi sifatida namoyon bo’ladi.

Har bir tilda frazeologik aylanma uning tarixi va madaniyati bilan bog’liq bo’lgan noyob narsadir. Uning ma’nosini yo’qotmasdan to’liq tarjima qilib bo’lmaydi. Shuning uchun tarjima qilishda boshqa tilda mavjud bo’lgan ma’no jihatidan o’xshash bo’lgan frazeologik birliklar ko’pincha tanlanadi.

Masalan, taniqli inglizcha frazeologik birikma: “barmoqlaringizni pulsda saqlang”, bu so’zma-so’z “barmoqlaringizni pulsda ushlab turing” degan ma’noni anglatadi, ammo “voqealardan xabardor bo’lish” mantiqan. Biroq, rus tilida yuz foiz analog mavjud emasligi sababli, u juda o’xshashiga almashtirildi: “Barmog’ingizni zarbada ushlab turing.”

Ba’zan, mamlakatlar yaqin joylashganligi sababli, ularning tillarida shunga o’xshash frazeologik burilishlar paydo bo’ladi va keyinchalik tarjima bilan bog’liq muammolar bo’lmaydi. Shunday qilib, rus tilidagi “bosh barmog’ini urish” (orqaga o’tirish) iborasi ukrain tilida egizak ukasi – “baidyky hayoti”.

Ko’pincha bunday iboralar bir nechta tillarda bir vaqtning o’zida bir nechta muhim voqealar, masalan, xristianlashtirish tufayli kelib chiqadi.Turli xil xristian konfessiyalariga mansub bo’lishiga qaramay, ukrain, frantsuz, ispan, nemis, slovak, rus va polyak tillarida Injildan olingan va “boshidan oxirigacha” (to’liq, puxta) ma’noga ega bo’lgan “alfa va omega” frazeologik birligi keng tarqalgan.

Frazeologik burilish turlari

Frazeologik birliklarni tasniflash masalasida tilshunoslar hali bir xil fikrga kelishmagan. Ba’zilari qo’shimcha ravishda ular orasida maqollar (“Quyoshsiz qolish mumkin emas, sevgilisiz yashash mumkin emas”), so’zlar (“Xudo berolmaydi – cho’chqa yemaydi”) va til klişeleri (“iliq qo’llab-quvvatlash”, “ish muhiti”). Ammo hozircha ular ozchilikni tashkil qilmoqda.

Ayni paytda Sharqiy slavyan tillarida eng mashhuri – barcha barqaror iboralarni uchta asosiy toifaga taqsimlagan tilshunos Viktor Vinogradovning tasnifi:

• Frazeologik bitishmalar.
• Frazeologik birlik.
• Frazeologik birikmalar.

Ko’pgina tilshunoslar birlashish va birlikni “idiom” atamasi bilan bog’laydilar (aytmoqchi, bu so’z “ahmoq” ismi bilan bir xil ildizga ega), bu aslida “frazeologik birlik” ismining sinonimi. Buning sababi shundaki, ba’zida ular orasidagi chiziqni chizish juda qiyin. Ushbu nomni esga olish kerak, chunki ingliz tilida frazeologik bitishmalar, birlik, kombinatsiyalar aynan uning yordami bilan – iboralar bilan tarjima qilingan.

Frazeologik iboralar masalasi

Vinogradovning hamkasbi Nikolay Shanskiy to’rtinchi tur – iboralar mavjudligini ta’kidladi. Darhaqiqat, u Vinogradovning frazeologik birikmalarini ikkita toifaga ajratdi: uyg’un kombinatsiyalar va iboralar.

Shanskiy tasnifi barqaror iboralarni amaliy taqsimotida chalkashliklarni keltirib chiqarsa-da, bu ushbu til hodisasini chuqurroq tekshirishga imkon beradi.

Frazeologik yopishqoqlik, frazeologik birlik, frazeologik birikmalarning farqi nimada

Avvalo, ushbu barqaror birliklar tarkibiy qismlarining leksik mustaqilligi darajasiga ko’ra ushbu turlarga bo’linganligini tushunish maqsadga muvofiqdir.

Ma’nosi ularning tarkibiy qismlarining ma’nosi bilan bog’liq bo’lmagan mutlaqo ajralmas burilishlar frazeologik yopishqoqlik deb nomlangan. Masalan: “chekkalarni charxlash” (ahmoqona suhbat o’tkazish), yuragini yengiga kiyish (ochiq aytish, so’zma-so’z “yengiga yurak kiyish” degan ma’noni anglatadi). Aytgancha, termoyadroviy obrazlilik bilan ajralib turadi, ko’pincha ular xalq nutqidan, ayniqsa eskirgan iboralardan yoki qadimiy kitoblardan kelib chiqadi.

Frazeologik birlik – bu tarkibiy qismlarga nisbatan ancha mustaqil tur. Spliclardan farqli o’laroq, ularning semantikasi tarkibiy qismlarining ma’nosi bilan belgilanadi. Shu sababli, bu erga jumboqlar kiritilgan. Masalan: “kichkina, ammo jasur” (tashqi ko’rinishiga qaramay, yaxshi ish qiladigan kishi) yoki ukrain frazeologik birligi: “xizmatga yarasha katyuzi” (jinoyatchi o’zining jinoyatiga mos jazo oldi). Aytgancha, ikkala misol ham birlikning o’ziga xos xususiyatini aks ettiradi: qofiyali konsonanslar. Ehtimol shuning uchun ham Viktor Vinogradov so’zlarni va maqollarni o’z ichiga olgan, garchi ularning frazeologik birliklarga mansubligi ko’plab tilshunoslar tomonidan haligacha bahs etilsa.

Uchinchi tur: so’zlarning erkin frazeologik birikmalari. Ular yuqoridagi ikkitadan ancha farq qiladi. Haqiqat shundaki, ularning tarkibiy qismlarining ma’nosi butun oborotning ma’nosiga bevosita ta’sir qiladi. Masalan: “cheklanmagan ichkilikbozlik”, “savol tug’dirish”.

Rus tilidagi (shuningdek, ukrain va ingliz tillaridagi) frazeologik birikmalar alohida xususiyatga ega: ularning tarkibiy qismlari ma’nosini yo’qotmasdan sinonimlar bilan almashtirilishi mumkin: “shikastlangan sharaf” – “mag’rurlik jarohati”, “qirmizi qo’ng’iroq” – “melodik qo’ng’iroq”. Mag’rur inglizlarning tilidan misol sifatida har qanday yuzga moslasha oladigan tishlarini ko’rsatish iborasi: mening (sizning, uning, uning, bizning) tishlarimizni ko’rsatish.

Frazeologik iboralar va birikmalar: ajralib turadigan xususiyatlar

Viktor Vinogradovning tasnifi, unda faqat bitta analitik tip (frazeologik kombinatsiyalar) tarkibida ajralib turardi, asta-sekin Nikolay Shanskiy tomonidan to’ldirildi. Idiomlar va kombinatsiyalarni farqlash juda oddiy edi (ularning tuzilishidagi farq tufayli). Ammo Shanskiyning yangi birligi – bu iborani (“bo’rilaridan qo’rqish – o’rmonga bormaslik”) kombinatsiyalardan ajratish qiyinroq kechdi.

Ammo, agar siz savolni chuqur o’rgansangiz, frazeologik birikmalarning ma’nosiga asoslangan aniq farqni sezishingiz mumkin. Demak, iboralar mustaqil semantikaga to’liq ega bo’lgan mutlaqo bepul so’zlardan iborat (“oltinning hammasi ham emas – u porlaydi”). Biroq, ular oddiy iboralar va jumlalardan farq qiladiki, ular yangi shaklda to’planmagan, ammo shablon sifatida tayyor holda ishlatiladigan barqaror iboralardir: “horseradish turp shirin emas” (ukraincha “horseradish malt turp emas”).

Frazeologik birikmalar (“boshingizni kesishga” – “qo’lingizni kesishga”) har doim g’ayratsiz ma’noga ega bo’lgan bir nechta so’zlarni o’z ichiga oladi, shu bilan birga iboralarning barcha tarkibiy qismlari mutlaqo semantik jihatdan mustaqil (“Inson – bu g’urur bilan eshitiladi”). Darvoqe, ularning bu xususiyati ba’zi tilshunoslarni iboralarning frazeologik iboralarga tegishli ekanligiga shubha qilmoqda.

So’zlarning qanday kombinatsiyasi frazeologik ibora emas

Frazeologizmlar, leksik nuqtai nazardan, o’ziga xos hodisa: bir tomondan, ular iboralarning barcha belgilariga ega, ammo shu bilan birga ularning xususiyatlari bilan so’zlarga yaqinroq. Ushbu xususiyatlarni bilib, barqaror frazeologik birikmalarni, birlikni, sintezni yoki ifodani oddiy iboralardan ajratib olishni oson o’rganishingiz mumkin.

• Frazeologizmlar, xuddi so’z birikmalari singari, bir-biriga bog’liq bo’lgan bir necha leksemalardan iborat, lekin ko’pincha ularning ma’nosi ularning tarkibiy qismlari ma’nolari yig’indisidan tashqariga chiqa olmaydi. Masalan: “boshingizni yo’qotish” (oqilona o’ylashni to’xtatish) va “hamyoningizni yo’qotish”. Frazeologik birlikni tashkil etuvchi so’zlar ko’pincha majoziy ma’noda ishlatiladi.
• Og’zaki va yozma nutqda ishlatilganda, iboralar tarkibi har safar yangitdan shakllanadi. Ammo birlik va birlashma doimo tugallangan shaklda takrorlanadi (bu ularni nutq kliklari bilan bog’liq qiladi). Bu masalada so’zlarning frazeologik birikmasi va frazeologik ibora ba’zida chalkashlikka olib keladi. Masalan: “boshingizni osmoq” (xafa bo’lish uchun), garchi bu frazeologik birlik bo’lsa-da, uning har bir tarkibiy qismi odatiy iboralarda erkin shakl berishga qodir: “ko’ylagi osib qo’ying” va “boshingizni tushiring”.
• Frazeologik aylanma (uning tarkibiy qismlari ma’nosining yaxlitligi tufayli) aksariyat hollarda so’z birikmasi bilan bajarib bo’lmaydigan, sinonim so’z bilan almashtirilishi mumkin. Masalan: “Melpomene xizmatkori” iborasini osongina “artist” yoki “aktyor” so’ziga almashtirish mumkin.
• Frazeologizmlar hech qachon nom vazifasini o’tamaydi. Masalan, “O’lik dengiz” gidronimi va “fasldan tashqari” (ommabop bo’lmagan fasl), “yotgan o’lik vazn” (foydalanilmagan og’irlikda yotish) frazeologik birikmalar.

Frazeologik birliklarning kelib chiqishi bo’yicha tasnifi

Frazeologik birikmalar, iboralar, birliklar va birlashmalarning kelib chiqishi masalasini ko’rib chiqsak, ularni bir necha guruhlarga bo’lish mumkin.

• Ommabop nutqdan kelib chiqqan kombinatsiyalar: “oyoqqa turing”, “boshingizda shohsiz” (ahmoq), “yilsiz bir hafta” (juda qisqa muddat).
• Asta-sekin frazeologik birliklarga aylangan professional klişeler: “oq-qora”, “tegirmonga suv quying”, “kosmik tezlikda”.
• Taniqli tarixiy shaxslar yoki adabiy qahramonlar, kultga aylanib ketgan film qahramonlarining gaplari: “Asosiysi, kostyum o’tirgan” (“Sehrgarlar”), “Ehtiyot bo’linglar, bolalar” (M. Jvanetskiy), men orzu qilaman (Martin Lyuter King).
• Barqaror frazeologik birikmalar, boshqa tillardan o’zlashtirilgan, ba’zan tarjimasiz.Masalan: o tempora, o mores (vaqtlar, axloq haqida), carpe diem (lahzani qo’llang), tempus zaifa sanat (vaqt yaralarni davolaydi).
• Muqaddas Kitobdan iqtiboslar: “munchoq tashlash” (noshukur tinglovchilarga / tomoshabinlarga biron bir narsani aytib berish / ko’rsatish), “ikkinchi kelguncha kutish” (uzoq va ehtimol befoyda narsani kutish), “adashgan o’g’il”, “osmondan manna”.
• Qadimgi adabiyotdan iqtiboslar: “kelishmovchilik olmasi” (bahsli mavzu), “daniyaliklarning sovg’alari” (yaxshilik niqobi ostida qilingan yovuzlik), “Medusaning nigohi” (ularni tosh kabi joyida muzlatib qo’yadigan narsa).

Boshqa tasniflar: Piter Dudik tomonidan tayyorlangan versiya

• Vinogradov va Shanskiydan tashqari, boshqa tilshunoslar ham o’z printsiplaridan kelib chiqib, frazeologik birliklarni ajratishga harakat qildilar. Shunday qilib, tilshunos Dudik frazeologik birliklarning to’rtta emas, balki beshta turini aniqladi:
• Semantik jihatdan ajratib bo’lmaydigan iboralar: “kalta oyoqqa turish” (kimnidir yaqindan bilish).
• Ta’sis etuvchi elementlarning erkin semantikasi bilan frazeologik birlik: “bo’yningizni sovunlang” (birovni jazolang).
• To’liq mustaqil so’zlardan tashkil topgan frazeologik iboralar, ularning umumiy ma’nosiga sinonim topish mumkin emas. Dudik, asosan, ularga “g’oz cho’chqaning do’sti emas” degan naqllarni va maqollarni nazarda tutadi.
• Frazeologik birikmalar – metafora ma’nosiga asoslangan iboralar: “ko’k qon”, “qirg’iy ko’z”.
• Frazeologik so’z birikmalari. Ular metaforaning yo’qligi va tarkibiy qismlarning sintaktik birligi bilan ajralib turadi: “katta chayqalish”.

Igor Melchukning tasnifi

Yuqorida aytilganlarning barchasidan alohida Melchukning frazeologik birliklari tasnifi berilgan. Unga ko’ra, to’rt toifaga bo’linadigan sezilarli darajada ko’proq turlar ajratiladi.

• Darajasi: to’liq, yarim frazema, kvazi-frazema.
• Frazeologik birliklarni shakllantirishda pragmatik omillarning roli: semantik va pragmatik.
• Lisoniy birlik qaysi turga kiradi: leksema, ibora, sintaktik frazema.
• Frazeologizatsiyadan o’tgan lisoniy belgining tarkibiy qismi: belgi, ishora qiluvchi va belgili sintaktik.

Boris Larinning tasnifi

Ushbu tilshunos oddiy iboralardan frazeologik birliklarga qadar evolyutsiya bosqichlariga qarab barqaror so’z birikmalarini taqsimlagan:

• O’zgaruvchan so’z birikmalari (frazeologik birikmalar va iboralar analogi): “baxmal fasli”.
• O’zining asosiy ma’nosini qisman yo’qotgan, ammo metafora va stereotipga ega bo’lganlar: “toshni quchog’ingizda ushla”.
• O’z tarkibiy qismlarining semantik mustaqilligidan butunlay mahrum bo’lgan, shuningdek, asl leksik ma’nosi va grammatik o’rni bilan aloqani yo’qotgan iboralar (frazeologik qo’shilish va birliklarning analogi): “qo’ldan” (yomon).

Frazeologik birikmalarning keng tarqalgan misollari

Quyida ancha taniqli barqaror iboralar keltirilgan.

• “Eson emas” (o’zini noqulay his qilish).
• “Ko’zlaringizni pastga tushiring” (xijolat bo’lib).
• “Yengish” (kimnidir mag’lub etish).
• “Nozik savol” (muloyimlik bilan ko’rib chiqishni talab qiladigan muammo).

Vinogradov va Shanskiy tasnifi ingliz tilidagi iboralarga nisbatan qo’llanilmasa ham, siz frazeologik birikmalar sifatida tasniflanadigan barqaror iboralarni tanlashingiz mumkin.
Misollar:

• Bosom do’sti – ko’krak do’sti (ko’krak do’sti – ko’krak do’sti).
• Sisfeanning ishi.
• Pitch jang – shiddatli jang (shiddatli jang – shiddatli jang).

Frazeologik lug’atlar

Frazeologik birliklarning juda ko’p tasniflarining mavjudligi, ularning hech biri xato yo’qligiga 100% kafolat bermasligi bilan bog’liq. Shuning uchun, agar siz frazeologik birlik turini aniq aniqlay olmasangiz, qaysi lug’atlarda qanday maslahat olish mumkinligini bilishga arziydi. Ushbu turdagi barcha lug’atlar bir tilli va ko’p tilli bo’linadi. Quyida ushbu turdagi eng taniqli kitoblar tarjima qilingan bo’lib, unda rus tilidagi eng keng tarqalgan iboralarning namunalarini topishingiz mumkin.

• Bir tilli: “Ta’lim frazeologik lug’ati” E. Bystrova; V. Kuzmich tomonidan “Yonayotgan fe’l – xalq frazeologiyasining lug’ati”; A. Fedoseevning “Rus tilining frazeologik lug’ati”; I. Fedoseevning “Rus adabiy tilining frazeologik lug’ati” va M. Mikhelsonning “Katta izohli va frazeologik lug’ati”.
• Ko’p tilli: A. Kuninning “Katta inglizcha-ruscha frazeologik lug’at” (yigirma mingta frazeologik burilishlar), Y. Lukshinning “Katta polyakcha-ruscha, ruscha-polyakcha frazeologik lug’at” va Sofiya Lyubenskayaning “Tasodifiy uy-ruscha-inglizcha iboralar lug’ati”.

Ehtimol, ba’zida frazeologik birlikning qaysi turiga mansubligini darhol aniqlash oson emasligini bilib, bu mavzu nihoyatda qiyin bo’lib tuyulishi mumkin. Biroq, shayton u bo’yalgani kabi dahshatli emas. Boshqa frazeologik birliklar qatorida so’zlarning frazeologik birikmasini to’g’ri topish qobiliyatini rivojlantirishning asosiy usuli muntazam ravishda mashq qilishdir. Chet tillarda esa – bunday iboralarning paydo bo’lish tarixini o’rganish va ularni yodlash. Bu kelajakda nafaqat noqulay vaziyatlarga tushib qolishga yordam beradi, balki nutqni juda chiroyli va xayoliy qiladi.

Badiiy matnni tahlil qilish tamoyillari haqida.

Badiiy matnning lisoniy tahlili fanining metodologiyasi dialektik tafakkur qonuniyatlariga asoslanadi. Metodologiya so’zi yunon tilidan olingan bo’lib, metodos– yo’l, usul va logos–ta’limot demakdir. Boshqacha qilib aytganda, insonning nazariy va amaliy faoliyatini to’g’ri uyushtirish, tashkil etish haqidagi ta’limotdir. Dialektik tafakkur narsa va hodisalarning mohiyati ularning bir-biri bilan aloqadorligi va rivojlanishi falsafiy qonunlar, tushunchalar (kategoriyalar) tizimi yordamida ochib beradi. Dialektikaning qonun va tushunchalari voqelikdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqasini aks ettirib, insonda narsalarning mohiyatiga chuqur kirib borish va ongli tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Lekin mazkur qonuniyatlar muayyan badiiy asarga tatbiq qilinganida uning xususiy tomonlarini hisobga olish zarur.

Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida quyidagi tamoyillarga tayanib ish ko’rilsa maqsadga muvofiq bo’ladi degan fikrdamiz:

1. Shakl va mazmun birligi tamoyili.
2. Makon va zamon birligi tamoyili.
3. Badiiy matn tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabat aniqlash tamoyili.
4. Badiiy matndagi poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash tamoyillari.
5. Badiiy matndagi intertekstuallik mexanizmlarini aniqlash tamoyili 91 .

Tahlil usullari sifatida esa quyidagilar e’tirof etiladi:

1. Lisoniy tadbil usuli.
2. Matn variantlarini qiyoslash usuli. 3. Lug’atlarga asoslanish usuli.
3. Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli.
4. Shakl va mazmun birligi tamoyili. Borliqdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi aloqadorlik, bog’lanish turlaridan biri shakl va mazmunning dialektikasidir. Shakl va mazmunning dialektik birligi tushunchasi har qanday matn uchun zaruriy xususiyat hisoblanadi. Faylasuflar mazmunga «muayyan narsa va hodisalarni tavsiflovchi ichki elementlar va o’zgarishlarning majmui» deb baho beradilar. Shaklni esa «mazmunni ifodalash usuli, tashkil etuvchisi» sifatida talqin qiladilar. Shaki va mazmun bir-biri bilan shunday bog’lanib ketganki, birida sezilgan nuqson ikkinchisidagi butunlikka putur etkazishi mumkin. Shakl va mazmun muvofiqligi buzilsa, muallifning niyati to’la namoyon bo’lmay qolishi turgan gap. Bunda asosiy e’tiborni matn va uning janr xususiyati o’rtasidagi muvozantga qaratgan holda, matndagi lisoniy birliklarning matn tabiatiga mosligi masalasini ham diqqat markazidan qochirmaslik kerak.

Badiiy matn ham shaklan, ham mazmunan mutlaqo o’ziga xos bo’lgan murakkab va serqatlam estetik butunlikdir. Unda mazmun qanchalik muhim bo’lsa, shakl ham shunchalik favqulodda ahamiyatlidir. Ba’zan shakl hatto mazmun darajasiga ko’tarilishi, mazmun maqomini olib, haqiqiy mazmunning qimmatiga daxl qilishi ham mumkin. Badiiy inatnda muallifning mazmunni shaklga solishdagi mahorati, bundagi individual xususiyatlar alohida qimmatga ega. Badiiy matnning lingvopoetik tahlilida, eng avvalo, ana shu jihat, ya’ni shakl va mazmun birligi birlamchi tamoyil sifatida nazarda tutilishi lozim. Shakl va mazmunning ochiq yoki yashirin muvofiqligi muallif badiiy niyatining aniq va to’la namoyon bo’lishi uchun jiddiy zamindir.

1. Makon va zamon birligi tamoyili. Badiiy matnning til xususiyatlari tekshirilayotganida undagi har bir hodisaga makon va zamon birligi tushunchasini hisobga olib yondashish kerak. Har qanday asar makon va zamon bilan bog’liq holda yuzaga keladi. Tarixiy mavzudagi asar tilida muayyan zamon ruhini tashuvchi voqealarning qaysi makonda, qanday muhitda yuz berayotganini oydinlashtiruvchi leksik-grammatik birliklar ishtirok etadi. Makon va zamon tushunchasi badiiy asargagina xos belgi emas. U har qanday matn ko’rinishiga taalluqlidir. Ushbu tamoyil asosida tahlil olib borilayotganda matn yozilgan davr, matnda ko’tarilgan mavzu va matn birliklarining tabiatiga qarab diaxron va sinxron aspektlardan biri tanlanishi kerak. Buni yirik so’z san’atkori Abdulla Qahhor hikoyasidan olingan quyidagi parcha asosida ko’zdan kechiramiz:

• Ha, sigiring yo’qoldimi?

–Yo’q… sigir emas, ho’kiz, ola ho’kiz edi.

–Yo’qolmasdan ilgari bormidi? Qanaqa ho’kiz edi?

• Ola ho’kiz…
• Yaxshi ho ‘kizmidi yo yomon ho ‘kizmidi?
• Qo’sh mahali…
• Yaxshi ho’kiz birov yetaklasa ketaberadimi?
• Bisotimda hech narsa yo’q…
• O’zi qaytib kelmasmikin?… Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qo’yilmagan ekan-da. Nega yig’lanadi? A? Yig’lanmasin! (Tanlangan asarlar. 1-tom. 33-bet). Bu suhbat qayerda, qaysi davrda, qanday odamlar o’rtasida bo’lib o’tayotganligini keltirilgan ushbu kichik parchadan ham bilsa bo’ladi. Savol ham qisqa, javob ham. Savol berish tarzida kibr, mensimaslik, voqelikka arzimas bir narsaga qarayotgandek beparvo munosabat seziladi. Piching, kesatiq va masxara ohangi aniq aks etgan. Javobdan esa qahramonning soddaligi, faqirligi anglashiladi. Suhbat amin huzurida bo’lib o’tyapti. Shunga muvofiq rasmiy nutq elementlaridan foydalanilgan.

Badiiy matnning lingvopoetik xususiyatlari tekshirilayotganda undagi har bir til hodisasiga makon va zamon birligi tushunchasini hisobga olib yondashish kerak. Chunki har qanday asar davr va makon bilan bog’liq holda yuzaga keladi.

1. Badiiy matn tilining umumxalq tili va adabiy til munosabatini aniqlash tamoyili. Tahlil etilayotgan matn tilining umumxalq tili va adabiy tilga munosabatini nazarda tutishning yana bir tamoyilidir. V.V.Vinogradov «Badiiy adabiyot tili haqida” (1959) nomli asarida ta’kidlaganidek, badiiy adabiyot tilining tarixiy harakatini umumxalq tili hamda uning turli tarmoqlanishi tarixidan tamoman ajratilgan holda o’rganish mumkin emas. Badiiy matnning ikki turini farqlash mumkin: 1) zamonaviy matn (bugun yaratilgan) 2) tarixiy matn (o’tmishda yaratilgan). Zamonaviy matnning ham o’z navbatida ikki turini kuzatish mumkin, ya’ni: a) bugungi kun mavzusidagi zamonaviy matn, b) tarixiy mavzudagi zamonaviy matn. Masalan, S.Ahmadning

«Azroil o’tgan yo’llarda» hikoyasi bugungi kun mavsidagi zamonaviy matn, M.Alining «Ulug saltanat”mavzudagi zamonaviy matn, Navoiyning «Farhod va

Shirin” tarixiy matndir.

1. Badiiy matnda poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash tamoyili. Badiiy asardagi poetik aktuallashgan til vositalarini aniqlash ham muhim tamoyillardandir. Bunday vositalarning lingvistik va badiiy mohiyatini ochib berish orqaii badiiy mazmunning shakllanishi va ifodalanishi mexanizmlarini aniq tasavvur qilishi mumkin.
2. Badiiy matndagi intertekstuallik mexanizmlarining lisoniy va semantik xususiyatlarini aniqlash tamoyili. Matn ichida qo’llanilgan o’zga matn ko’rinishlarini (nazira, taqlid, naql, hadis, rivoyat, miflar, afsonalar, didaktemalar, u yoki bu ijodkorning asari yoki parchasi kabi) aniqlash va ularning asar mazmuni bilan qay darajada uyg’unligi badiiy mazmun ifodasidagi o’rni, asosiy matn bilan lisoniy va semantik bog’lanishidagi muhim holatlar haqida fikr yuritish badiiy matn lingvopoetikasini ochishda favqulodda zarurdir.
3. Lisoniy tabdil usuli. Tabdil – “almashtirish, o’zgartirish, o’rin almashtirish” degan ma’noni bildiradi. Ayrim adabiyotlarda o’zakdosh so’zlarning juft holda qo’llanishiga nisbatan ham ishlatilishi aytiladi 32 . Asar tilining badiiyligi, ishonarliligi, yozuvchining mualliflik mahoratini aniqlashda ushbu tahlil usuli natijalaridan foydalaniladi. Asarda qo’llanilgan so’z yoki iboralarni, jumlalarni qayta tuzib ko’rish, o’xshashi bilan almashtirib ko’rish va shu asosda baho berish nazarda tutiladi. Masalan, Abdulia Qahhorning «Anor» hikoyasidagi mana bu misolga e’tibor bering: «Yo qudratingdan,indamaydi-ya! – dedi Turobjon keltirgan matoini titkilaab-mana, chaynab ko’r!Ko’rgin, bo’lmasa, innaykiyin degin…

Ayni o’rinda narsa so’zi emas, balki atayin mato so’zi qo’llanilgan. Narsa so’zi uslubiy jihatdan xolis, mato so’zi esa ayni ma’nosi bilan xolis emas, ya’ni unda kamsitish bilan bog’liq ma’no qirrasi mavjud, bu ma’no qirrasi tikilab fe’l shakli bilan yana ham ta’kidlangan. Anorga boshqorong’i bo’lgan va erining anor olib kelishini intiq kutib o’tirgan xotin nazarida, bu-ku arining uyasi – mumli asal ekan, toza asalning o’zi ham narsa emas faqat mato. Hikoyaning umumiy intonatsiyasi, voqea rivoji ayni o’rinda mato so’zini boshqa sinonimi bilan almashtirishga imkon bermaydi.

Mahoratli adib Cho’lpon asarlaridan bunday holatlarni istagancha topish mumkin. Masalan, o’zbek tilida o’ramoq, burkamoq, chulg’amoq, chirmamoq tarzidagi ma’nodosh so’zlar qatori mavjud bo’lib, burkamoq so’zida o’ramoq so’ziga nisbatan o’rash belgisi anchayin ortiq, ya’ni uning ma’no qurilishida “hech bir ochiq joyini qoldirmay” degan qo’shimcha ifoda semasi mavjud. Shuning uchun ham ushbu parchada Cho’lpon tegishli mazmun ifodasi uchun o’ramoq so’zini emas, balki ayni burkamoq so’zini tanlash orqali tasvirdagi aniqlik va ekspressivlikni oshirishga muvaffaq bo’lgan: Hali tuzuk-quruq odam qatoriga kirib etmagan bu qizchani katta xotinlarning oriyat paranjisiga burkanganlar, paranjining uzun etaklari katta bir tugundek uning qo’ltig’ini to’lg’azardi. Shuning uchun ham mazkur o’rindagi birliklarni sinonimi bilan yoki boshqa biror so’z bilan almashtirib bo’lmaydi Almashtirilsa asar badiyatiga putur yetadi.

1. Matn variantlarini qiyoslash usuli. Bu usul orqali ma’lum asar matni boshqa variantlari bilan qiyoslanadi va lisoniy farqlarning mohiyati adib nuqtai nazari, badiiyestetik niyati hamda asar g’oyasiga bog’lab yoritiladi. Yozuvchining badiiy asar tili ustida ishlashini o’rganishda, yozuvchi tuzatishlarni ayni bir mazmunni ifodalashga qaratilgan turli vositalarni aniqlashda va umuman yozuvchining tildan foydalanishdagi mahoratini belgilashda bu usul yaxshi samara beradi. Masalan, «Navoiy» romanining qo’lyozmasida: – Buvijon, – hayajonlanib so’zladi Dildor,– ko’rsangiz ayting, hech qanday yomon niyatda bo’lmasin, tinch yursin (600-bet). Nashrda: –Buvijon, – shivirladi u, – uni ko’rsangiz ayting, hech qanday yomon niyatda bo’lmasin, tinch yursin (237-bet).

Bu epizodda suhbat podshoh harami darvozasi yonida yuz beryapti. Vaziyat va ruhiy holat uyg’unligi ikkinchi variantda aniq ko’rinadi. Yoki G’afur G’ulomning «Shum bola» asari qahramoni – Qoravoyning yoshi dastlabki nashrda 17, keyingi nashrda 14 deb berilgan. Bunda ham qahramonning hatti-harakati va yoshi o’rtasida muvofiqlik hisobga olingan. Bu bevosita yozuvchining tuzatishlari. Shunday holatlar bo’ladiki, asar matni noshirlar tomonidan yoki adabiyotshunoslar tarafidan atayin o’zgartiriladi. “O’tkan kunlar» romani bir necha o’zgartishlar bilan nashr etib kelingani ko’pchilikka ma’lum.

1. Lug’atlarga asoslanish usuli. Asar tili, ayniqsa tarixiy mavzudagi asar yoki tarjima asarlarining til xususiyatlari tekshirilayotgan paytda tegishli lug’atlarga murojaat qilish lozim bo’ladi. Masalan, “Shayboniyxon” dostoni tilida qo’llanilgan gudar,savash, sovut, sodoq, g’ul, tuv, baydoq kabi o’sha davr ruhiyatiga mos harbiy atamalar ma’nosini bilish asarni puxta o’rganishga yordam beradi. Bu-ku bir necha yuz yil oldingi asar ekan, o’tgan asr boshlarida yozilgan asarlar uchun ham lug’at tuzish oddiy ehtiyojga aylanib bormoqda. Masalan, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O’tar, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon o’g’li Cho’lpon kabi shoir va yozuvchilarning asarlari uchun maxsus so’zlarning bevosita asarda reallashgan ma’nosiga asoslanib tuzilgan lug’atlar tayyorlanishi kerak. «O’tkan kunlar»da har bir sahifa ostida ayrim tushunarsiz so’zlarning izohi berib borilgan. Masalan, utta– u yerda; siporish – topshiriq: muvofiquttab’ – ta’bga mos, munosib; ashrof– e’tiborli kishiiar, ulug’lar; mushovir– maslahatchi; musohib – hamsuhbat Va bu faqat mazkur asardagina emas, boshqalarida ham shunday. Lekin adibning barcha asarlarining tiliga bag’ishlangan maxsus lug’at tayyorlanishi lozim.

J.Lapasovning «Badiiy matn va lisoniy tahlil» deb nomlangan qo’llanmasida muayyan bir badiiy matnning lug’atini tuzish bo’yicha namunalar hamda lug’at ustida ishlash bo’yicha muhim ko’rsatmalar berilgan. Olim to’g’ri ta’kidlaganidek: «Badiiy matnning lisoniy tahlilini turli-tuman lug’atlarsiz tasavvur qilish qiyin. Lug’at ustida ishlash o’quvchi va talabalarning so’z boyligini, og’zaki va yozma nutqini o’stirishning eng muhim omillaridan biri bo’lib hisoblanadi va shu lug’at yordamida nafaqat so’zlarning tub ma’nosini, balki ko’chma ma’nolari, har bir so’zlarning qaysi til unsuri ekanligi, etimologiyasi (so’zning kelib chiqish tarixi va tadrijiy rivoji), tarkibi, ba’zan esa grammatik shakli bilan yaqindan tanishiladi”.

1. Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli. Badiiy matnning tahlili jarayonida asardagi lisoniy birliklaming indeksini tuzib chiqish talab qilinadi. Buning uchun dastlab, asardagi eng ko’p qo’llanilgan, asar badiiyati uchun xarakterli bo’lgan birliklar (masalan, iboralar, sinonimlar, antonimlar yoki epitetli birikmalar, metonimiya, metaforalar bo’lishi mumkin) aniqlanadi. Keyin alifbo tartibida terib chiqiladi. Bu yozuvchining lisoniy mahoratini yoritishda faktik material vazifasini o’taydi. Masalan, mohir so’z san’atkori Abdulla Qahhorning «Sarob» romanida qo’llangan yuzdan ziyod ibora, metafora yoki metonimiyalarning indeksini quyidagi tarzda tuzib chiqishimiz mumkin: (5 jildlik. 1 -jild. Toshkent, G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1987-yil)

Related posts:

Vatanparvar inson qanday fazilatlarga ega Klaster metodi qanday mazmunni anglatadi Qanday makkami Qanday unutay rayhon mp3 skachat