Ogahiy (1809-1874)

Ogahiy nozik lirik, Navoiy maktabining iqtidorli izdoshi kabi taniqli.

Ogahiy hayoti va ijodi.

Ogahiy Muhammad Rizo — o‘zbek yozuvchisi, tarixshunos va tarjimon. Shoir va tarixshunos Munis Xorazmiyning jiyani. U o‘zbeklarning yuz sulolasiga tegishli bo‘lgan. Ogahiy xivalik xonlar saroyida yilnomachi va mirobi (suv taqsimlovchi) bo‘lib xizmat qilgan. O‘tmishdoshining mehnatini davom ettirib, Xorazmiyning solnomasini 1872 yilga qadar davom ettirgan.

Muhammad Rizo mirob ibn Ir-Niyozbek, adabiy tahallusi Ogahiy 1809 yilda Xiva shahridan 8 metr uzoqlikdagi Qiyot qishlog‘ida tavallud topgan.

TAVSIYA ETAMIZ : OGAHIY G’AZALLARI TO’PLAMI

Ogahiy ta’lim faoliyati

Otasidan erta ayrilgan Muhammad Rizo, tog‘asi — taniqli tarixshunos va shoir Shir Muhammad ibn Amir Ivaz biy mirob, adabiy tahallusi Munisning qo‘lida tarbiyalanib, undan savodni o‘rganadi. Keyinchalik Xiva xonligining poytaxtlaridan biridagi madrasada ta’limni davom ettirib, barcha kuchini arab va fors tillarini o‘rganishga qaratadi.

U bor ishtiyoqi bilan kitob mutoalasi va bilim olishga kirishadi. Katta muhabbat ila sharq xalqlarining mumtoz namoyondalari Navoiy, Fuzuliy, Bedil va boshqalarning asarlarini o‘rganadi.

Xonning qo‘lida mirob bo‘lib xizmat qiluvchi tog‘asining vafotidan so‘ng, bu lavozimni u egallaydi. Yer sun’iy sug‘orishga asoslangan diyorda miroblik lavozimi og‘ir va mas’uliyatli kasb hisoblangan. Biroq Ogahiy ilmiy va adabiy bilimlar uchun vaqt topgan.

Bir kuni miroblik ishlari bo‘yicha yurganida Ogahiy otdan yiqilib, oyog‘ini sindirib qo‘yadi. Shundan so‘ng shoir yurishlardan bosh tortishga majbur bo‘ladi va ona qishlog‘i Qiyotda qolib, adabiy ishlar bilan shug‘ullanadi.

52-55 yoshlarida Ogahiy o‘zi ichiga she’rlarni olgan, bayaz to‘plami “Sevishganlar tumori” nomli devon tuzib, uni sinchkovlik bilan tahrirlaydi. Shoir tomonidan yozilgan g‘azallar turlidir. Birida toza sevgi tarannum etilsa, boshqalarida so‘filik g‘oyalari, uchinchisida shaxsiy kechinmalari bayon etilgan.

TAVSIYA ETAMIZ : OGAHIY G’AZALLARI TO’PLAMI

Ogahiy asarlari

Ogahiy nozik lirik, Navoiy maktabining iqtidorli izdoshi kabi taniqli.

“Riyoz ud davla”, “Zubdat ut tavorih”, “Jomiy ul vakiati sultoniy”, “Gulshan davlat” va “Shohid ul iqbol” kabi asarlar muallifi.

“Riyoz ud davla” asarida 1825 yildan 1842 yilgacha bo‘lgan Xorazm tarixi bayon etilgan.

“Zubdat ut tavorih” da 1843 yildan 1846 yilgacha bo‘lgan Xorazm tarixi ifodalangan.

“Gulshan davlat” asari o‘z ichiga 1856 dan 1865 yilgacha bo‘lgan tarixni o’z ichiga olgan.

Ogahiyning so‘nggi asari “Shohid ul iqbol” 1865 yildan 1872 yilgacha bo‘lgan davrga bag‘ishlangan.

Uning o‘zbek va tojik tilidagi she’rlarida fuqarolik mavzulari — nohaqlikka norozilik, ikkiyuzlamachilikni qoralash jaranglaydi. “Sevishganlar tumori” lirik devonida Ogahiy insoniyatning yuqori tuyg‘ularini tarannum etgan.

TAVSIYA ETAMIZ : OGAHIY G’AZALLARI TO’PLAMI

Ogahiy tarjimalari

Ogahiy o‘zbek tiliga Nizomiy, Amir Husraf Dahlaviy, Saadi, Jomiy, Hiloliy va boshqalarning asarlarini she’riy tarjimasi bilan tanilgan. Tarjima sohasida Ogahiy chinakam yangilik yaratuvchi bo‘lgan. Uning tarjimonlik qarashlari bizning davrimizning badiiy qarashlariga juda yaqin.

O‘zbek adabiyoti bu vaqt mobaynida tojik, ozarbayjon, turkman va boshqa adabiyotlar bilan uzviy rivojlandi. Oddiy xalq orasida Firdavsiyning “Shohnoma”, Bedil she’riyati, Fuzuliyning g‘azallariga ko‘plab taxmislar va’zxonligini eshitish mumkin bo‘lgan — bularning bari o‘sha davr o‘zbek adabiyotining o‘ziga xos jihatlarini tashkil etgan.

Ogahiy Sharq mumtoz ijodkorlarining 20 dan ziyod tarixiy va badiiy asarlarini (Saadiyning “Guliston” asari shular jumlasidan) o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Uning tarixiy asari Bayoniy tomonidan davom ettirilgan.

Ogahiy 1874 yil Xivada vafot etgan.

Ogahiy (1809-1874)

Muhammadrizo Erniyozbek oʻgʻli – Ogahiy XIX asr Xorazm adabiy muhitining yirik siymolaridan biri boʻlib, Navoiydan keyin eng “koʻp va xoʻb” sheʼr aytgan shoirlardandir.Ogahiy 1809 yil 17 dekabrda Xiva atrofidagi Qiyot qishlogʻida (Hozirgi Ogahiy nomli jamoa xoʻjaligi) dunyoga kelgan.
Otasi Erniyozbek vafot etgach, yosh qolgan Ogahiyni togʻasi munis oʻz tarbiyasiga oldi. Munis atrofiga toʻplangan ijodkorlar boʻlgʻusi shoir Ogahiy ijodiga katta taʼsir qildi. Ogahiy dastlabki bilimni Munis Xorazmiydan oldi, keyichalik Xiva madrasalarida tahsil koʻrdi. 1829 yil Munis vafot qilgandan keyin Ollohqulixon uning oʻrniga Ogahiyni bosh miroblik vazifasiga tayinlaydi.

Ogahiy mehnat faoliyati

Shoir xizmat yuzasidan Xorazm vohasining koʻp joylarida boʻlib, dehqonlarni, hunarmandlarni ayanchli hayotini oʻz koʻzi bilan koʻrdi. Bu Ogahiy ijodiga taʼsir etmay qolmadi.

Ogahiy asarlari

Ogahiydan boy ijodiy meros qoldi. U madrasada oʻqib yurgan paytlaridayoq “Bayozi mutafarriqai forsiy” nomli bayoz tuzdi. Bu bayozga Jomiy, Navoiy, Hofiz, Sheroziy, Bedil, Fuzuliy gʻazallarini kiritish bilan bir qatorda ularga ergashib yozgan oʻzining oʻn besh gʻazali va ikki muxammasini qoʻshdi. Ogahiy ustozi Munis boshlab qoʻygan, ammo, tamomlay olmagan tarixiy “Firdavs ul-iqbol” asarini yozib tugatdi. Bundan tashqari Xiva xonligi tarixiga oid “Riyoz ud-davla”, “Jome ul-voqeoti Sultoniy”, “Zubdat ut-tavorix”, “Gulshani davlat”, “Shohidi iqbol” nomli tarixiy asarlar yozdi.

Ogahiy tarjimalari

Ogahiy jahon madaniyatini nodir durdonalari hisoblangan Saʼdiy Sheroziyning “Guliston”, Nizomiyning “Haft paykar”, Hiloliyning “Shoh va gado”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Koshifiyning “Axloqi Muhsiniy”, Jomiyning “Yusuf va Zulayho” kabi badiiy, tarixiy, axloqiy, falsafiy, didaktik asarlarini oʻzbek tiliga tarjima qildi.
Ogahiy 1872 yilda parokanda boʻlgan badiiy merosini jamlab “Taʼviz ul-oshiqin” (“Oshiqlar tumori”) nomli devon tuzib qoldirdi. Madaniyatimizning durdonasi boʻlgan bu devon oʻzbek mumtoz sheʼriyatining 22 janrini oʻz ichiga qamrab olgan.

Ogahiy ijodi haqida

Ogahiy ijodida XIX asr Xiva xonligidagi ijtimoiy hayot oʻz ifodasini topgan. Bu davrga kelib, Turkiston Rusiya tomonidan bosib olingandi, xalq ikki yoqdan zulm ostida qolgandi. Ogahiy bundan qattiq qaygʻurardi, xalq hur, ozod yashashini orzu qilardi.
Ogahiy dunyoga, insonga tuganmas muhabbat, hayotga cheksiz mehr bilan qaraydi, ijtimoiy jarayonlarga qattiq qiziqadi. Shoir insonni hayot goʻzalliklarini, muhabbat shavq zavqini toʻlib toshib tarannum etadi. Mutafakkir oʻz asarlariga ijtimoiy fikrlarni mahorat bilan singdirib yuboradi. Misol uchun mashhur “Feruz” ashulasidagi quyidagi satrlarni eslaylik:
Ey shoh, karam aylar chogʻi teng tut yomonu yaxshini,
Kim, mehr nuri teng tushar vayronu obod ustina.
Xoki taning barbod oʻlur, oxir jahonda necha yil,
Sayr et Sulaymondek agar taxting qurib bod ustina.
Ogahiyning yuksak insonparvarlik ruhi bilan sugʻorilgan gʻoyalari xon va shoir Feruzning siyosiy-maʼrifiy tarbiyasiga taʼsirqiladi. U tarixchi olim sifatida Xiva xonlariga, yirik tarixiy shaxslarga bagʻishlab qasidalar yozgan. Shoirning “Qasidai nasihat” degan qasidasi bunga yaqqol misol boʻladi. Asar Feruzga bagʻishlangan. Ogahiy oʻz nasihatlarida saltanatni boshqarishning yoʻlyoʻriqlarini koʻrsatadi, mamlakat va xalqni adolat bilan idora etish yoʻllarini belgilab beradi. Bu qasida masnaviy janrida yozilgan boʻlib, shoirning siyosiy-maʼrifiy qarashlarini yorqin ifoda qiladi. Shoir fikricha, har qanday davlat boshligʻi hokimiyatni mustahkamlash uchun barcha ijobiy fazilatlarga ega boʻlishi lozim. Podshohi himmatli, shijoatli, adolatli, gʻayratli, saxovatli, hayoli, sof niyatli, madaniyatli, hamiyatli kambagʻalparvar boʻlishi zarur. Hukmdor shu fazilatlarga ega boʻlsa hokimiyati kamol topadi, mamlakati farovon boʻladi, degan fikrni ilgari suradi.
Ogahiy davlatni boshqarishning yoʻllarini ham koʻrsatib oʻtgan. Shoirning fikricha, shoh shariat ahkomlariga qattiq amal qilmogʻi darkor. Aysh ishratdan, fitna va gʻiybatdan, gʻaflatdan, yalqovlikdan, zulmrazolatdan, chaqimchilikdan, molparastlikdan uzoq boʻlishi kerak. Xiva xoni Feruz Ogaxiyning davlatni boshqarish toʻgʻrisidagi maslahatlariga quloq tutgan, uning hikmatali baytlarini marmar toshlarga yozdirib arzxonalariga qoʻydirgan, koʻp ezgu ishlarni amalga oshirgan.
Bu davrda Xorazm xalqi mahalliy boylar va rus bosqinchilari zulmi ostida qolgandi. Lekin shunga qaramay xonlikda madaniy-maʼrifiy ishlar rivoj topdi. Bunda Ogahiyning maʼrifiy hissasi katta boʻldi. Ogahiyning Feruzga bergan siyosiy saboqlari bugun ham oʻz qiymatini yoʻqotgan emas.
Mutafakkir shoir jamiyatning insonparvarlik imkoniyatlarini oshirishning barcha yoʻllaridan foydalanishga harakat qildi, hukmdorlarni adolatga, rahmshafqatga daʼvat etdi. Ogahiy Sayid muhammadxon iltimosiga binoan 1857 yilda qasida yozdi.
Bas, endi raiyatga qil imdod,
Topay desang ikki jahonda murod.
Ilohe, bu qasr ichra qilyun makon,
Bu manzilni fahm etmagil jovidon.
Vafosiz durur dahr iqboli bil,
Baqosiz durur mulk ila moli bil.
Koʻngil qoʻymagil mulk bunyodigʻa,
Yet, albatga, mazlumlar dodigʻa!
Qasida koʻhna Arkda xonning arzxonasidagi marmar ustunga oʻyib yozildi. Shoir oʻz qasidasida insonparvarlik gʻoyalarini olgʻa surdi, adolatparvar, maʼrifatparvar davlat rahbarlarini orzu qildi va xonni shunga daʼvat etdi.
Ogahiy Xiva xonligining 1813 yildan 1873 yilgacha boʻlgan tarixini izchillik bilan boy manbalar asosida yozib qoddirgan. Ogahiyning tarixiy asarlariga akademik V. V. Bartold yuqori baho bergan: “Munis va Ogahiy tomonidan yaratilgan adabiy va tarixiy asarlar… voqealarni bayon etish va ularda keltirilgan daliliy manbalarning koʻpligi jihatidan bizgacha yetib kelgan Qoʻqon va Buxoro xonliklari tarixi boʻyicha boʻlgan hamma asarlarni oʻzidan ancha orqada qoldiradi”.
Ogaxiyning tarixiy asarlari daliliy manbalarning boyligi va ishonchli boʻlishi bilan ajralib turadi. Ogaxiyning tarixiy asarlari qoʻshni qardosh xalqlarning tarixini oʻrganishda birinchi manba hisoblanadi. Uning tarjima asarlari Xorazm ijodkorlarini arab, fors-tojik adabiyotining noyob durdonalari bilan tanishtirdi, xalqning maʼnaviy saviyasini bir pogʻona balandga qoʻtardi, oʻzbek adabiyoti xazinasini yangi asarlar bilan boyitdi, xalqlar oʻrtasidagi doʻstlik va madaniy aloqalarni mustahkamladi.

Foydalanilgan adabiyot

“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.

Информация о жизни, творчестве, произведениях, переводах Агахи.

Мухаммадризо Эрниёзбек оглы-Огахи — один из крупных деятелей хорезмийской литературной среды XIX века и один из самых плодовитых поэтов после Навои.Огахи родился 17 декабря 1809 года в селе Киёт (ныне колхоз Огахи). недалеко от Хивы.
После смерти отца Эрниёзбека юного Огахи усыновил его дядя Мунис. Большое влияние на творчество будущего поэта Огахи оказали художники, собравшиеся вокруг Муниса. Огахи получил начальное образование у Муниса Хорезми, а затем учился в медресе Хивы. После смерти Муниса в 1829 году Аллахкулихан назначил Огахи своим преемником.

Работа по повышению осведомленности

Поэт побывал во многих местах Хорезмского оазиса по службе и своими глазами видел нищенскую жизнь земледельцев и ремесленников. Это не осталось незамеченным Огахи.

Огахи оставил богатое творческое наследие. Еще во время учебы в медресе он сочинил байаз под названием «Байози мутафаррикай фарсий». Кроме газелей Джами, Навои, Хафиза, Шерази, Бедиля и Физули, он добавил пятнадцать газелей и два мухаммаса, которые написал вслед за ними. Агахи завершил историческую работу Фирдавс уль-Икбал, которую начал, но не завершил его учитель Мунис. Он также написал исторические труды по истории Хивинского ханства, такие как «Рияз уд-давла», «Джоме ул-ваджоти Султани», «Зубдат ут-таворих», «Гюльшани давлат», «Шахиди икбол».

переводы на огахи

Агахи является одним из редких шедевров мировой культуры, таких как «Гулистан» Саади Шерози, «Хафт Пайкар» Низами, «Шах и Гадо» Хилали, «Кошмар» Кайковуса, «Ахлаки Мухсини» Кашифи, «Юсуф и Зулайха» Джами. , перевел свои дидактические труды на узбекский язык.
В 1872 году Агаи подытожил свое разрозненное творческое наследие и создал диван под названием «Тавиз ул-ошикин» («Опухоль влюбленного»). Этот шедевр нашей культуры охватывает 22 жанра узбекской классической поэзии.

Творчество Огахи отражает общественную жизнь Хивинского ханства XIX века. К этому времени Туркестан был оккупирован Россией, и народ был угнетен с обеих сторон. Агахи был глубоко опечален этим и пожелал народу свободной жизни.
Агахи смотрит на мир, безгранично любит человека, живет с безграничной любовью, проявляет сильный интерес к общественным процессам. Поэт поет о красоте жизни, радости любви. Мыслитель умело включает в свое творчество социальные идеи. Например, вспомним следующие строки из известной песни «Феруз»:
О царь, приравняй добро и зло к месяцам капусты,
Кто, свет милосердия падёт поровну на загубленное благоденствие.
Сколько лет продлится мир,
Поступай как Соломон, если твой трон иссякнет.Идеи Агаи, проникнутые высоким гуманистическим духом, повлияли на политическое и просветительское воспитание хана и поэта Феруза. Как историк он писал стихи, посвященные хивинским ханам и великим историческим личностям. Стихотворение поэта «Касыдай насихат» — яркий тому пример. Работа посвящена Феруз. В своих проповедях Агахи дает руководство о том, как управлять королевством и как справедливо управлять страной и людьми. Она написана в жанре маснави и ярко выражает политические и просветительские взгляды поэта. По мнению поэта, любой глава государства должен обладать всеми положительными качествами для укрепления власти. Царь должен быть щедрым, смелым, справедливым, усердным, великодушным, изобретательным, чистым умом, культурным, внимательным к бедным. Правитель утверждает, что если он обладает этими качествами, его власть будет совершенствоваться, а его страна будет процветать.
Агаи также указал способы управления государством. По словам поэта, царь должен строго следовать правилам шариата. Он должен держаться подальше от похоти, заговоров и сплетен, невежества, лени, угнетения, клеветы и материализма. Хивинский хан прислушался к советам Феруза Огахи по управлению государством, написал свои мудрые стихи на мраморных камнях и поместил их в свой архив, и сделал много добрых дел.
В этот период жители Хорезма были угнетены местными богачами и русскими захватчиками. Тем не менее культурно-просветительская работа в ханстве развернулась. Этому способствовало просвещение Огахи. Политические уроки, которые Агахи дал Ферузу, актуальны и сегодня.
Поэт-мыслитель стремился использовать все средства для повышения гуманитарного потенциала общества, призывал правителей к справедливости и милосердию. Агахи написал стихотворение в 1857 году по просьбе Сайида Мухаммад-хана.
Так что теперь помогите людям,
Топай desang murod в двух мирах.
Боже, сделай мне место в этой башне,
Не поймите меня неправильно.
Знай судьбы неверных,
Знай собственность с бесценной собственностью.
Не обращайте внимания на строительство недвижимости,
Но, конечно же, на подкоп угнетенных!
Поэма высечена на мраморном столбе в ханском дворце в старом Арке. В своей поэме поэт пропагандировал идеи гуманизма, мечтал о справедливых, просвещенных деятелях государства и побуждал к этому хана.
Огахи последовательно задокументировал историю Хивинского ханства с 1813 по 1873 год на основе богатых источников. Академик В. В. Бартольд высоко оценил исторические труды Огахи: «Литературно-исторические сочинения, созданные Мунисом и Огахи… далеко превосходят все дошедшие до нас сочинения по истории Кокандского и Бухарского ханств по повествовательности и обилию свидетельств. «Исторические труды Агахи отличаются богатством и достоверностью источников свидетельств. Исторические труды Агаи являются первым источником в изучении истории соседних братских народов. Его переводные произведения знакомили хорезмийских писателей с уникальными шедеврами арабской и персидско-таджикской литературы, поднимали духовный уровень народа, обогатили сокровищницу узбекской литературы новыми произведениями, укрепляли дружбу и культурные связи между народами.

Sizni ushbu maqolalar ham qiziqtirishi mumkin:

1. Komil Avaz haqida ma’lumot
2. Erkin Samandar haqida ma’lumot
3. Bir xil nomli asar yozgan ijodkorlar

Ogahiy (1809-1874)

Muhammadrizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy 1809 yilning 17-dekabrida Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida ma’rifatli va badavlat mirob oilasida dunyoga keladi.

Diniy, falsafiy va umuminsoniy haqiqatlarni ifodalagan qur’oniy mavzular va milliy mafkura ramzlaribuyuk allomalar, mutafakkirlar ijodidan muhim o’rin olgan bo’lib, bu sohada, xususan mumtoz adabiyotimizning yirik namoyandalaridan biri, Boburning tili bilan aytganda “ko’p va xo’b yozg’on” likda Navoiydan keyingi o’rinda turadigan mutafakkir Muhammadrizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy merosi ham kengqamrovli va noyobligi bilan qimmatli hisoblanadi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov Xivaning 2500 yillik tantanalaridagi tabrik so’zida Xorazm zaminida etishgan va avlodlar ehtiromiga sazovor bo’lgan buyuk siymo Ogahiy nomini ham tilga olgan edi. Albatta, bu bejiz emas, zero, MuhammadRizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy zabardast shoir, mohir tarjimon, tarixchi, olim va ulkan davlat arbobi sifatida ma’lum va mashhurdir.

Muhammadrizo Erniyozbek o’g’li Ogahiy 1809 yilning 17-dekabrida Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog’ida ma’rifatli va badavlat mirob oilasida dunyoga keladi. Otadan erta etim qolib, amakisi, zamonaning etuk shoiri, xonning bosh mirobi Munis Avazbiy o’g’li Xorazmiy qo’lida tarbiya topadi.

1829 yilda Munisning 51yoshida vafot etishi, yosh shoir uchun katta yo’qotish bo’ldi. Ogahiy 20 yoshida Xiva xoni Olloqulixon tomonidan miroblik vazifasiga tayinlanadi. Sabru qanoati tufayli elda aziz, ishga fidoiylik, vatan ravnaqi uchun jonini fido etishga bel bog’lagan Ogahiyning miroblik davri (1829-1857) Xorazmda ko’pgina yangi kanallar qazilib, suv inshootlari qurilgani, vohaning sug’orish istiqbollari borasidagi muammolarning oqilona hal bo’lishi uning nomi bilan bog’liqdir. Ulug’ shoir otdan yiqilib oyog’i jiddiy lat egach, miroblikdan iste’foga chiqqadi va nazm, tarix bitish, tarjimonlik bilan mashg’ul bo’ladi. U 1874 yilning dekabr oyida oltmish besh yoshida vafot etadi va o’zi tug’ilgan Qiyot qishlog’idagi “Mavlon bobo” qabristoniga, amakisi Munis qabriga yonma-yon dafn qilinadi.

Ogahiyning umr yo’li sakkiz nafar xon hukmronlik qilgan davrlarda kechadi. U 8 xil boshqaruv muhitida ham o’zi tanlagan saodatli yo’ldan og’ishmay yashagan, ishlagan va ijod qilgan. U davr Xiva xonligini Muhammadrahimxon I, Olloqulixon, Rahimqulixon, Muhammad Aminxon II, Sayidabdulloxon, Qutlug’murodxon, Sayidmuhammadxon va Muhammadrahim- xon II Feruz idora qilgan davr edi.

Ogahiy amakisi Munis boshlagan “Firdavs ul-iqbol” nomli katta tarixiy asarni davom ettirib, o’ttiz yoshida uni 1825 yil Olloqulixonning Xiva taxtiga o’tirish yili voqealari bayoni bilan yakunlaydi. Muarrixning Olloqulixon hukmronlik qilgan davr (1825-1843) to’g’risidagi “Riyoz ud-davla”(1844 yilda yozilgan), Rahimqulixon saltanati davri (1843-1846) ga bag’ishlangan “Zubdatut-tavorix” (1846-yilda yakunlangan), Muhammadaminxon hukmronligi davri (1846-1855)ga bag’ishlangan.

“Jome’ul-voqeoti sultoniy”(1856 yil yozilgan), Sayid Muhammadxon hukmronlik davri (1856-1865) to’g’risidagi “Gulshani davlat” (1865 yil yozilgan), Muhammad Rahimxon soniy- Feruz saltanati voqealari xususida ma’lumot beruvchi “Shohid ul-iqbol” (1873 yil voqealari bayonida uzilib qolgan) deb nomlangan asarlarida, Xorazmning 1813 yildan to 1873 yilgacha oltmish yillik tarixi, diniy vaziyat, vohada yuz bergan ijtimoiy-siyosiy voqealar, iqtisodiyot va qishloq xo’jaligi, shahar qurilishi va sug’orish ishlari, kasbu hunar va boshqa ko’plab voqealar yilma–yil, oyma –oy izchillik bilan bayon etiladi.

Ogahiy bu asarlarida o’zi shaxsan tanigan yoki har biri haqida ishonchli ma’lumotlar to’plagan necha yuzlab tarixiy shaxslar va voqea –hodisalar haqida so’z ochar ekan, ularning har biriga ta’riflar beradi, xulq atvori, fazilatlari, nuqsonlari zikrida mohirlik bilan Qur’on oyatlari va hadislardan iqtiboslar keltirib, ularning qiyofasini yaqqol gavdalantiradi. Ogahiy o’z she’rlarida kishi ruhiy boylikka ma’rifat orqali erishmog’i mumkinligi haqida uqtirib, nodonlik-johillikka qarshi jamiyatni ilm-ma’rifatga chaqiradi:

Ilm andoq ganji nofe’dur bani odamgakim,
Kimda ul bo’lsa, iki olam bo’lur obod ango.
Kasbi ilm etmay kishi gar qolsa mahzi jahl ila,
Iki olam obro’yi bo’lg’usi barbod ango.

U shbu baytlarda Ogahiy ta’lim-tarbiyaga jamiyat hayotidagi eng ahamiyatli masala tarzida qarab, inson ilm-ma’rifat bilan aziz bo’lishi va mutolaa uchun tinmay sa’y-harakat qilishi lozimligini ta’kidlaydi.

Ilm va olimlarning fazilatlari, ikki dunyoda erishadigan daraja va martabalariga doir oyat va hadislardan istifoda qilib, mashhur kishilarni shunday ta’riflagan. Jumladan: “Baldai Urganjdinkim maskani ma’lufidin kelturub dor us-saltanatayi Xevaq masjidi jomi’ining mudarrislig’ig’a mansub etib amr qildi. To ul aziz har kun kalomi rabboniy tilovatidin so’ng bu ilmi sharif qavoidining ta’limig’a ishtig’ol ko’rguzib, husni adoyi maxorijdin tullobni bahramand etgay, va andog’kim quduvvatul afozil va jomi’ul fazoyil, maqsadul qurro, afzal ul urafo Shahobuddin hoji Muhammad qorikim, ilmi tajvid va qavoidi qiroatda qoyim maqomi imomi Osim va noyibmanob hazrati Nofe’ rohimahumalloh erdi. Oz fursatda ul ilmi sharifni ul zotni qoshida nihoyat kamolg’a etkurdi va tamomat hurufni husni ado bila o’z maxorijidin chiqorurda qurroyi sab’ag’a angushti tahayyur tishlatti…”

“Firdavs ul-iqbol” asaridan keltirilgan ushbu parchada zikri kelgan Shahobuddin Muhammad ibn Husayn al-Xevaqiy o’z zamonasining etuk ulamolaridan, qorilaridan bo’lgan. Ibni Asir o’zining “Komil fit tarix” asarida u kishining Xivadagi 15 ta madrasada talabalarga dars berganini aytib, qilgan xizmatlari haqida ma’lumotlar berib o’tgan. Shaxobuddin Xevaqiy haqida ma’lumotlar judayam kam bo’lib, uning shaxsiyati, mavqei, xizmatlari va ijodi borasida ilmiy tadqiqotlar olib borish dolzarb va muhim ahamiyatga egadir. U kishining qabri hozir Urganch tumanidagi “Shahobuddin bobo” qabristonida joylashgan.

Alloh taolo insonni mukarram qilib yaratgani va butun koinotni, eru osmonlarni unga bo’ysundirib qo’ygani haqida ko’plab oyatlar nozil qilgan. Shuning uchun dunyodagi jamiki narsa inson ehtiyoji uchun xizmat qiladi. Chunki, inson maxluqotlar ichida eng aziz va mukarram zotdir.Ogahiy o’z ijodida bu mavzuga alohida e’tibor bilan qaraydi:

O’n aql, to’qqiz sipehru1, sakkiz jannat,
G’am etti munir, axtaru2 ham olti jihat.
G’am besh hisu, to’rt unsuru uch mavlid,
G’am ikki jahon bir sanga aylar xizmat.

O gahiyning tarixiy asarlari o’zbek tarixnavislik fani taraqqiyotiga katta hissa qo’shdi. Ular O’rta Osiyo tarixining ajralmas tarkibiy qismi bo’lib, Xorazm tarixini, Xiva tarixini tadqiq etish uchun muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Muarrixning asarlari tarixni sevishga, qadrlashga, e’zozlashga da’vat etadi. Chunki tarixsiz kelajak yo’q!

SOBIROV MAHMUDJON
Imom Faxriddin ar Roziy o’rta maxsus
islom bilim yurti mudarrisi
Urganch tumani G’oyib ota masjidi imom-xatibi zamaxshariy.uz

1Sipehr- falak, osmon, dunyo.
2Axtar- yulduz, sayyora.