Kitob – hammabop
O‘t pufagi jigarning ostida joylashgan xaltadir.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
kin. Glaukoma (415-bet) belgilari bor odam tibbiy yordam olishi shart.
Katarakta (421-bet) va ko‘z oldining „jimirlashi” (uchib yuradigan kichik
dog‘lar, 423-bet) ham qari odamlarning oddiy muammolaridir.
Quvvatsizlik, Charchash va Ovqatlanish
Keksa odamlar yoshlarga nisbatan quvvatsiz va kuchsizroq bo‘lishi
tabiiydir, ammo ular yaxshi ovqatlanmasalar, yana ham quvvatsizlanib
qolishi mumkin. Keksa odamlar ko‘p yeya olmasliklariga qaramay, har
kuni “o‘stiruvchi” va “himoyalovchi” ovqatlardan iste’mol qilib turishlari
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Oyoqlarning Shishishi
Bu ko‘p kasalliklar tufayli kelib chiqishi
mumkin, ammo qari odamlarda bu ko‘proq
qonning yaxshi aylanmasligi va yurak xas-
taligi tufayli yuzaga keladi (580-bet). Sababi
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, oyoqlarni
baland ko’tarib yotish eng yaxshi yo’ldir.
Piyoda sayr qilish ham foydali, ammo ko‘p
turib qolmaslikka, oyoqlarni pastga osiltirib
ko‘p o‘tirmaslikka harakat qiling. Iloji bo‘lgan-
da oyoqlarni ko‘tarib turing.
Oyoqlardagi Surunkali Yaralar
Bu kasallik ko‘pincha qonning yomon
aylanishi va venalar varikozidan (327-bet)
kelib chiqadi. Ba’zan qand kasali ham sabab
bo‘lishi mumkin (248-bet).
Boshqa holatlar haqida 90-betga qarang.
Qonning yaxshi yurishmasligiga aloqador
yaralar juda sekin tuzaladi.
Yarani iloji boricha toza tuting. Uni
qaynatilgan suv va sovun bilan yuving va
bog‘lamni tez-tez almashtirib turing. Agar
infeksiya belgilari paydo bo‘lsa, 370-betda
aytilganidek qilib davolang.
Uxlaganingizda yoki utirganingiz-
da oyoqlaringizni balandroqda turishiga
harakat qiling.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Siyishga Qiynalish
Keksa erkaklarning siyishga qiynalishi yoki tomchilab siyishi, pros-
tata bezining kattalashganidan bo‘lishi mumkin (436 – betga qarang).
Surunkali yo‘tal
Ko‘p yo‘taluvchi qari odamlar chekmasligi
kerak va shifokorga borishi lozim. Ular yoshligida
sil bilan og‘rigan yoki yo‘talib qon aralash balg‘am
tashlab yurgan bo‘lsa, ularda sil kasalligi qo‘zigan
Agar qari odam xirillab yo‘talsa, nafas
olishga qiynalsa (astma), oyoqlari ham shishgan
bo‘lsa, ularda yurak xastaligi ehtimoli bor (keyingi
Artrit (bo‘g‘imlarning yallig‘lanib og‘rishi, tuz to‘planishi)
Yoshi o‘tgan odamlarning ko‘pchiligi artritdan azob chekadilar.
Artriti bor odamlarga yordam:
♦ Og‘riyotgan bo‘g‘imlarni ko‘p ishlat
♦ Issiq kompresslar qo‘ying (373-bet).
♦ Og‘riqqa qarshi dori iching, yaxshisi
Paratsetamol. Og‘irroq artritlarda Par-
atsetamoldan har 6 soatda 1g. dan ichib
♦ Og‘riqli bo‘g‘imlar bilan iloji boricha
ko‘proq mashq qilish muhimdir.
♦ Ba’zi bo‘g‘imlar yallig‘lanishi mumkin,
masalan revmatik artritlar. Bunday hollar-
da, Aspirin va Ibuprofenlar Paratsetamo-
lga nisbatan foydaliroq bo‘lishi mumkin,
lekin ular ko‘p ichilganda oshqozonda
yara paydo bo‘lishi ehtimoli bor. Ularni
ovqatdan so‘ng iching.(649-652- betlar)
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Oyoqlarning Shishishi
Bu ko‘p kasalliklar tufayli kelib chiqishi
mumkin, ammo qari odamlarda bu ko‘proq
qonning yaxshi aylanmasligi va yurak xas-
taligi tufayli yuzaga keladi (580-bet). Sababi
qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, oyoqlarni
baland ko’tarib yotish eng yaxshi yo’ldir.
Piyoda sayr qilish ham foydali, ammo ko‘p
turib qolmaslikka, oyoqlarni pastga osiltirib
ko‘p o‘tirmaslikka harakat qiling. Iloji bo‘lgan-
da oyoqlarni ko‘tarib turing.
Oyoqlardagi Surunkali Yaralar
Bu kasallik ko‘pincha qonning yomon
aylanishi va venalar varikozidan (327-bet)
kelib chiqadi. Ba’zan qand kasali ham sabab
bo‘lishi mumkin (248-bet).
Boshqa holatlar haqida 90-betga qarang.
Qonning yaxshi yurishmasligiga aloqador
yaralar juda sekin tuzaladi.
Yarani iloji boricha toza tuting. Uni
qaynatilgan suv va sovun bilan yuving va
bog‘lamni tez-tez almashtirib turing. Agar
infeksiya belgilari paydo bo‘lsa, 370-betda
aytilganidek qilib davolang.
Uxlaganingizda yoki utirganingiz-
da oyoqlaringizni balandroqda turishiga
harakat qiling.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Siyishga Qiynalish
Keksa erkaklarning siyishga qiynalishi yoki tomchilab siyishi, pros-
tata bezining kattalashganidan bo‘lishi mumkin (436 – betga qarang).
Surunkali yo‘tal
Ko‘p yo‘taluvchi qari odamlar chekmasligi
kerak va shifokorga borishi lozim. Ular yoshligida
sil bilan og‘rigan yoki yo‘talib qon aralash balg‘am
tashlab yurgan bo‘lsa, ularda sil kasalligi qo‘zigan
Agar qari odam xirillab yo‘talsa, nafas
olishga qiynalsa (astma), oyoqlari ham shishgan
bo‘lsa, ularda yurak xastaligi ehtimoli bor (keyingi
Artrit (bo‘g‘imlarning yallig‘lanib og‘rishi, tuz to‘planishi)
Yoshi o‘tgan odamlarning ko‘pchiligi artritdan azob chekadilar.
Artriti bor odamlarga yordam:
♦ Og‘riyotgan bo‘g‘imlarni ko‘p ishlat
♦ Issiq kompresslar qo‘ying (373-bet).
♦ Og‘riqqa qarshi dori iching, yaxshisi
Paratsetamol. Og‘irroq artritlarda Par-
atsetamoldan har 6 soatda 1g. dan ichib
♦ Og‘riqli bo‘g‘imlar bilan iloji boricha
ko‘proq mashq qilish muhimdir.
♦ Ba’zi bo‘g‘imlar yallig‘lanishi mumkin,
masalan revmatik artritlar. Bunday hollar-
da, Aspirin va Ibuprofenlar Paratsetamo-
lga nisbatan foydaliroq bo‘lishi mumkin,
lekin ular ko‘p ichilganda oshqozonda
yara paydo bo‘lishi ehtimoli bor. Ularni
ovqatdan so‘ng iching.(649-652- betlar)
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
KEKSA ODAMLARNING BOSHQA JIDDIY KASALLIKLARI
Yoshi katta odamlarda yurak kasalliklari ko‘proq uchraydi, ayniqsa,
ular semiz, chekadigan yoki qon bosimi yuqori bo‘lsa.
qiynalib nafas olish va
yotganidan so‘ng astma-
ga o‘xshash xurujlarn-
ing kuchayishi (yurak
kuchsiz yoki notekis
Oyoq shishlari peshindan
Belgilari:
yelka yoki qo‘lda
birdan paydo bo‘ladi-
gan og‘riqlar, ular
bir necha minutdan
keyin o‘tib ketadi
Ko‘krakni og‘ir narsa
gan o‘tkir og‘riq,
dam olinganida ham
(yurak xuruji, infarkt).
♦ Turli yurak kasalliklari turli dorilarni talab qiladi va bu dorilar juda ehtiyot
korlik bilan ishlatilishi kerak. Agar bemorda yurak kasalligi borligini taxmin
qilsangiz, tibbiy yordamga murojaat qiling. Unga kerakli dori berilishi juda
♦ Yurak muammolari bor odamlar ko‘krak sohasida og‘riq turib, nafas
olishga qiynalib qoladigan darajada ishlamasliklari kerak. Lekin har kungi
mashqlar yurak xuruji (infarkt)ning oldini olishga yordam beradi.
♦ Yurak muammolari bor odamlar yog‘li ovqat yemasliklari kerak, agar
ular semiz bo‘lsalar, ozishlari kerak. Shuningdek, ular spirtli ichimliklarni
ichmasliklari va sigareta chekmasliklari lozim.
♦ Agar qari odamda yurak xurujlari boshlansa, u nafas olishga qiynalsa
yoki oyoqlari shishsa, tuz va tuzli ovqatlarni yemasligi kerak. Umri qolgan
qismida tuzni juda oz miqdorda yeyishlari kerak.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
♦ Shuningdek, aspirin tabletkasining yarmini har kuni ichib turish, infarkt
yoki insult (miya qon aylanishining buzilishi)ning oldini olishi mumkin.
♦ Agar biror odamda stenokardiya yoki yurak xuruji(infarkt) bo‘lsa, u og‘riq
o‘tib ketgunga qadar salqinroq va tinch joyda dam olishi kerak.
♦ Do‘lana ham yordam beradi (731-bet).
Agar ko‘krakdagi og‘riq juda
kuchli bo‘lib, dam olish yordam ber-
masa yoki shok (170-bet) belgilari
paydo bo‘la boshlasa, yurak ancha
shikastlangan bo‘ladi.Tibbiy yordam-
ga murojaat qiling. Bemor kamida bir
hafta yotishi va har kuni aspirin ichi-
shi kerak. Keyinchalik u o‘tirishi yoki
sekin harakatlanishi mumkin, ammo
u bir oy yoki ko‘proq vaqt davomida tinch bo‘lishi kerak. Ba’zan Aspirin-
ga qo‘shimcha qilib, Nitroglitserin va Beta-blokatorlar ishlatilishi mumkin
QARIGANDA SOG‘LOM BO‘LISHNI XOHLOVCHI YOSHLAR
O‘rta yashar va katta yoshdagi odamlarning sog‘lik muammolari
yuqori qon bosimi, arteriyalarning dag‘allashuvi(arteroskleroz), yurak
kasalliklari, miyaga qon quyilishi kabi muammolar] odatda ularning yosh-
ligida to‘g‘ri turmush maromini buzgan, surishtirmay yeb-ichgan, ichkilik
va tamakiga ruju qo‘yganidan kelib chiqadi. Agar mana bu maslahatlarga
amal qilsangiz sizning uzoq yashash va sog‘lom bo‘lishingizga imkoni-
yatingiz ko‘proq bo‘ladi:
1. Yaxshi ovqatlaning – ozuqali moddalari yetarli ovqatlardan iste’mol
qiling, ammo ancha og‘ir, yog‘li yoki tuzli va juda shirin ovqatlar uncha
bop emas. Semirib ketishdan saqlaning. Ovqat uchun hayvon yog‘idan
ko‘ra o‘simlik yog‘ini ishlating.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
KEKSA ODAMLARNING BOSHQA JIDDIY KASALLIKLARI
Yoshi katta odamlarda yurak kasalliklari ko‘proq uchraydi, ayniqsa,
ular semiz, chekadigan yoki qon bosimi yuqori bo‘lsa.
qiynalib nafas olish va
yotganidan so‘ng astma-
ga o‘xshash xurujlarn-
ing kuchayishi (yurak
Puls tezlashuvi, uning
kuchsiz yoki notekis
Oyoq shishlari peshindan
Belgilari:
yelka yoki qo‘lda
birdan paydo bo‘ladi-
gan og‘riqlar, ular
bir necha minutdan
keyin o‘tib ketadi
Ko‘krakni og‘ir narsa
gan o‘tkir og‘riq,
dam olinganida ham
(yurak xuruji, infarkt).
♦ Turli yurak kasalliklari turli dorilarni talab qiladi va bu dorilar juda ehtiyot
korlik bilan ishlatilishi kerak. Agar bemorda yurak kasalligi borligini taxmin
qilsangiz, tibbiy yordamga murojaat qiling. Unga kerakli dori berilishi juda
♦ Yurak muammolari bor odamlar ko‘krak sohasida og‘riq turib, nafas
olishga qiynalib qoladigan darajada ishlamasliklari kerak. Lekin har kungi
mashqlar yurak xuruji (infarkt)ning oldini olishga yordam beradi.
♦ Yurak muammolari bor odamlar yog‘li ovqat yemasliklari kerak, agar
ular semiz bo‘lsalar, ozishlari kerak. Shuningdek, ular spirtli ichimliklarni
ichmasliklari va sigareta chekmasliklari lozim.
♦ Agar qari odamda yurak xurujlari boshlansa, u nafas olishga qiynalsa
yoki oyoqlari shishsa, tuz va tuzli ovqatlarni yemasligi kerak. Umri qolgan
qismida tuzni juda oz miqdorda yeyishlari kerak.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
♦ Shuningdek, aspirin tabletkasining yarmini har kuni ichib turish, infarkt
yoki insult (miya qon aylanishining buzilishi)ning oldini olishi mumkin.
♦ Agar biror odamda stenokardiya yoki yurak xuruji(infarkt) bo‘lsa, u og‘riq
o‘tib ketgunga qadar salqinroq va tinch joyda dam olishi kerak.
♦ Do‘lana ham yordam beradi (731-bet).
Agar ko‘krakdagi og‘riq juda
kuchli bo‘lib, dam olish yordam ber-
masa yoki shok (170-bet) belgilari
paydo bo‘la boshlasa, yurak ancha
shikastlangan bo‘ladi.Tibbiy yordam-
ga murojaat qiling. Bemor kamida bir
hafta yotishi va har kuni aspirin ichi-
shi kerak. Keyinchalik u o‘tirishi yoki
sekin harakatlanishi mumkin, ammo
u bir oy yoki ko‘proq vaqt davomida tinch bo‘lishi kerak. Ba’zan Aspirin-
ga qo‘shimcha qilib, Nitroglitserin va Beta-blokatorlar ishlatilishi mumkin
QARIGANDA SOG‘LOM BO‘LISHNI XOHLOVCHI YOSHLAR
O‘rta yashar va katta yoshdagi odamlarning sog‘lik muammolari
yuqori qon bosimi, arteriyalarning dag‘allashuvi(arteroskleroz), yurak
kasalliklari, miyaga qon quyilishi kabi muammolar] odatda ularning yosh-
ligida to‘g‘ri turmush maromini buzgan, surishtirmay yeb-ichgan, ichkilik
va tamakiga ruju qo‘yganidan kelib chiqadi. Agar mana bu maslahatlarga
amal qilsangiz sizning uzoq yashash va sog‘lom bo‘lishingizga imkoni-
yatingiz ko‘proq bo‘ladi:
1. Yaxshi ovqatlaning – ozuqali moddalari yetarli ovqatlardan iste’mol
qiling, ammo ancha og‘ir, yog‘li yoki tuzli va juda shirin ovqatlar uncha
bop emas. Semirib ketishdan saqlaning. Ovqat uchun hayvon yog‘idan
ko‘ra o‘simlik yog‘ini ishlating.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
2. Spirtli ichimliklarni ko’p ichmang.
4. Jismoniy va aqliy mehnat qiling.
5. Yetarli dam oling va uxlang.
6. O‘zingizga foydali bo’lgan darajada dam olishni o’rganing va sizni
xavotirga soladigan, kayfiyatingizni buzadigan turli muammolarga yengil
roq qarashga o‘rganing.
Yurak kasalliklari va miyaga qon quyilishining asosiy sababchilari
yuqori qon bosimi (245-bet) va arteriyalar dag‘allashuvi (arteroskleroz)
ning oldini olish va davolash uchun yuqorida aytilgan narsalarga rioya
qiling. Yurak kasalliklari (infarkt) va miya qon aylanishi buzilishining oldini
olish uchun yuqori qon bosimini tushirish zarur. Qon bosimi yuqori bo‘lgan
odamlar uni vaqti-vaqti bilan tekshirtirib turishi va pasaytirib borishi kerak.
Ovqatni kam iste’mol qilish (agar ular semiz bo‘lsalar), chekishni tashlash,
ko‘proq mashq qilish va yaxshi dam olish bilan qon bosimini pasaytira
olmayotgan odamlarga, bosimni pasaytiruvchi dori ichish yordam berishi
mumkin (695-702-betlarga qarang).
USHBU IKKI KISHIDAN QAYSI BIRI UZOQROQ VA SOG‘LOMROQ HAYOT KECHIR-
ISHGA MOYIL? BULARDAN QAYSI BIRI INFARKT YOKI INSULTDAN O‘LISHI MUM-
KIN? NEGA? NECHTA SABAB SANAB O‘TISHINGIZ MUMKIN?
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
MIYADA QON AYLANISHINING BUZILISHI (INSULT)
Keksa odamlardagi insult miyada qon laxtasi tiqilib qolishi yoki qon
quyilishidan bo‘ladi. Insult odatda birdan boshlanadi. Kishi hushdan ketib
yiqilib tushishi mumkin. Odatda yuzi qizarib, shovqin bilan hirillab nafas
oladi, qon tomirining urishi kuchli va sekin bo‘ladi. U koma (hushsiz) ho-
latda soatlab, kunlab yotishi mumkin.
Agar u tirik qolsa, gapirish, ko‘rish yoki
fikrlashga qiynalishi, yuzi yoki tanasining bir tomoni
falajlanib qolishi mumkin. Oddiyroq insultlarda xuddi
shu muammolar hushni yo‘qotmagan holda namoy-
on bo‘lishi mumkin. Insult natijasida kelib chiqqan
o‘zgarishlar keyinchalik yo‘qolib ketishi mumkin.
Davolash.
Bemorni boshi oyoqlaridan sal balandroqda turadigan qilib yotqiz-
ing. Agar u hushsiz bo‘lsa, tupugi (yoki qayt qilgan narsasi) o‘pkasiga
o‘tmasdan, og‘zidan oqib chiqishi uchun, boshini yonbosh tomoniga egib
bir tarafga qaratib qo‘ying. U hushsiz yotgan mahalda og‘iz orqali dori,
ovqat yoki suv bermang (Hushsiz Odam, 171-bet). Agar iloji bo‘lsa, tibbiy
yordamga murojaat qiling.
Insultdan so‘ng, agar kishining bir tarafi falajlangan bo‘lsa, u sog‘
qo‘lini ishlatib tayoqchadan foydalanishni o‘rganishi kerak. U og‘ir ish va
asabiylashishdan saqlanishi kerak.
Oldini olish.
(Oldingi betga qarang)
Agar yosh yoki o‘rta yoshli kishi yuzining bir tarafi insult
ning hech qanday belgilarisiz birdaniga falajlanib qolsa, bu yuz nervining
vaqtincha falajlanishi bo‘lishi mumkin. Bu odatda bir necha xafta yoki
oydan so‘ng o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi. Uning sababi odatda noma’lum
bo‘ladi. Aksari davoning hojati yo‘q, ammo issiq kompresslar yordam beri-
shi mumkin. Agar ko‘zining bittasi to‘la yumilmasa uni ko‘rishdan, shikast-
lanishdan saqlash uchun uni kechasi bog‘lab qo‘ying.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
2. Spirtli ichimliklarni ko’p ichmang.
4. Jismoniy va aqliy mehnat qiling.
5. Yetarli dam oling va uxlang.
6. O‘zingizga foydali bo’lgan darajada dam olishni o’rganing va sizni
xavotirga soladigan, kayfiyatingizni buzadigan turli muammolarga yengil
roq qarashga o‘rganing.
Yurak kasalliklari va miyaga qon quyilishining asosiy sababchilari
yuqori qon bosimi (245-bet) va arteriyalar dag‘allashuvi (arteroskleroz)
ning oldini olish va davolash uchun yuqorida aytilgan narsalarga rioya
qiling. Yurak kasalliklari (infarkt) va miya qon aylanishi buzilishining oldini
olish uchun yuqori qon bosimini tushirish zarur. Qon bosimi yuqori bo‘lgan
odamlar uni vaqti-vaqti bilan tekshirtirib turishi va pasaytirib borishi kerak.
Ovqatni kam iste’mol qilish (agar ular semiz bo‘lsalar), chekishni tashlash,
ko‘proq mashq qilish va yaxshi dam olish bilan qon bosimini pasaytira
olmayotgan odamlarga, bosimni pasaytiruvchi dori ichish yordam berishi
mumkin (695-702-betlarga qarang).
USHBU IKKI KISHIDAN QAYSI BIRI UZOQROQ VA SOG‘LOMROQ HAYOT KECHIR-
ISHGA MOYIL? BULARDAN QAYSI BIRI INFARKT YOKI INSULTDAN O‘LISHI MUM-
KIN? NEGA? NECHTA SABAB SANAB O‘TISHINGIZ MUMKIN?
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
MIYADA QON AYLANISHINING BUZILISHI (INSULT)
Keksa odamlardagi insult miyada qon laxtasi tiqilib qolishi yoki qon
quyilishidan bo‘ladi. Insult odatda birdan boshlanadi. Kishi hushdan ketib
yiqilib tushishi mumkin. Odatda yuzi qizarib, shovqin bilan hirillab nafas
oladi, qon tomirining urishi kuchli va sekin bo‘ladi. U koma (hushsiz) ho-
latda soatlab, kunlab yotishi mumkin.
Agar u tirik qolsa, gapirish, ko‘rish yoki
fikrlashga qiynalishi, yuzi yoki tanasining bir tomoni
falajlanib qolishi mumkin. Oddiyroq insultlarda xuddi
shu muammolar hushni yo‘qotmagan holda namoy-
on bo‘lishi mumkin. Insult natijasida kelib chiqqan
o‘zgarishlar keyinchalik yo‘qolib ketishi mumkin.
Davolash.
Bemorni boshi oyoqlaridan sal balandroqda turadigan qilib yotqiz-
ing. Agar u hushsiz bo‘lsa, tupugi (yoki qayt qilgan narsasi) o‘pkasiga
o‘tmasdan, og‘zidan oqib chiqishi uchun, boshini yonbosh tomoniga egib
bir tarafga qaratib qo‘ying. U hushsiz yotgan mahalda og‘iz orqali dori,
ovqat yoki suv bermang (Hushsiz Odam, 171-bet). Agar iloji bo‘lsa, tibbiy
yordamga murojaat qiling.
Insultdan so‘ng, agar kishining bir tarafi falajlangan bo‘lsa, u sog‘
qo‘lini ishlatib tayoqchadan foydalanishni o‘rganishi kerak. U og‘ir ish va
asabiylashishdan saqlanishi kerak.
Oldini olish.
(Oldingi betga qarang)
Agar yosh yoki o‘rta yoshli kishi yuzining bir tarafi insult
ning hech qanday belgilarisiz birdaniga falajlanib qolsa, bu yuz nervining
vaqtincha falajlanishi bo‘lishi mumkin. Bu odatda bir necha xafta yoki
oydan so‘ng o‘z-o‘zidan yo‘qolib ketadi. Uning sababi odatda noma’lum
bo‘ladi. Aksari davoning hojati yo‘q, ammo issiq kompresslar yordam beri-
shi mumkin. Agar ko‘zining bittasi to‘la yumilmasa uni ko‘rishdan, shikast-
lanishdan saqlash uchun uni kechasi bog‘lab qo‘ying.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Yoshi 40 dan oshgan erkaklarda qulog‘i
og‘rimasdan va unda ko‘rinarli o‘zgarishlar
bo‘lmasdan turib ko‘pincha asta-sekin og‘irlashib
qoladi. Odatda buning davosi yo‘q, lekin eshitish
asbobi yordam berishi mumkin. Ba’zan karlik qu-
loq infeksiyasi (554-bet)dan, boshning shikast-
lanishidan yoki quloqda quruq kir to‘planishidan
ham kelib chiqishi mumkin. Quloq kirini tozalash
xususida 305-betga qarang.
QULOQ SHANG‘ILLASHI VA BOSH AYLANISHI HAMDA
Agar yoshi katta odamning bir yoki ikki qulog‘i eshitmay qolsa,
ba’zan boshi aylanib tursa va quloqlari „shang‘illab”, „g‘ovur-g‘uvur” qilib
tursa, u “Mener kasalligi” bilan kasallangan bo‘lishi mumkin. Shuningdek,
u ko‘ngli aynishi, qayt qilishi va ko‘p terlashi mumkin. Bunda Sinnariz-
in (stugeron) kabi dorilarni iching, lekin 3 haftadan uzoq qabul qilmang
yoki Dimengidrinat (Dedalon, 680- bet)ga o‘xshash antigistaminlar ichish
lozim, belgilar yo‘qolib ketmagunga qadar bemor yotishi kerak (25-bob-
ga qarang). U tuzsiz ovqatlardan iste’mol qilishi kerak. Agar u tez orada
tuzalib ketmasa yoki muammo qayta yuz bersa, u holda bemor tibbiy
yordamga murojaat qilishi kerak.
UYQU YO‘QOLISHI (UYQUSIZLIK)
Keksa odamlar yoshlarga nisbatan kamroq uxlashi tabiiydir. Ular
kechasi ko‘p uyg‘onadilar. Qishning uzun tunlarini ular soatlab bedor
o‘tkazishi mumkin. Ba’zi dorilar yordam berishi mumkin, ammo ularni,
juda zarur bo‘lmasa, ishlatmaganingiz ma’qul.
Quyida uyquni joyiga keltirish uchun bir nechta maslahatlar berilgan:
♦ Kun davomida ko‘proq mashq qiling.
♦ Tushlikdan so‘ng va kechqurun kofe yoki qora choy ichmang.
♦ Yotishdan avval bir piyola iliq sut yoki asalli sut iching.
♦ Yotishdan avval iliq vanna qiling.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
♦ Yotganingizda avval tanangizning har bir qismini, so‘ng butun
tanangiz va miyangizni bo‘sh qo‘yishga harakat qiling. Yaxshi
♦ Agar hali ham uxlay olmayotgan bo‘lsangiz, Difengidramin (Di
medrol, 677- 678-betlar) kabi antigistaminlardan yotishdan bir
yarim soat oldin iching. Bu dorilarning kuchli dorilardan farqli
tomoni shuki, ular odam organizmini o‘rgatibqo‘ymaydi.
♦ Valeriana o‘simligi damlamasi ham foyda beradi. (665-bet)
YOSHI QIRIQDAN OSHGANLARDA KO‘P UCHRAYDIGAN
Sirroz-ko‘pincha 40 dan oshgan, ko‘p spirtli ichim-
liklar ichgan va yaxshi ovqatlanmagan odamlarda, shun-
ingdek, surunkali sariq kasali bor kishilarda uchraydi.
Sirroz – sariq kasali kabi quvvatsizlik, ishtaha
yo‘qolishi, oshqozon ishining buzilishi yoki o‘ng
qovurg‘alar tagining og‘rib turishi bilan boshlana-
Kasallik zo‘raygan sari bemor ozib boraveradi. U
qon aralash qayt qilishi mumkin. Jiddiy hollarda
oyoq shishadi va suyuqlik to‘planishidan qorin
ham do‘mbiraga o‘xshab shishib ketadi. Ko‘z va
teri sarg‘ish bo‘lib qolishi mumkin (sariq).
Davolash:
Sirroz og‘irlashib ketgandan so‘ng uni davolash qiyin. Yordam
beradigan dorilar kam. Og‘ir sirrozga uchragan odamlar undan nobud
bo‘ladilar. Agar hayotingizni saqlab qolmoqchi bo‘lsangiz, sirrozning bir-
inchi belgilaridayoq quyidagilarni qiling:
♦ Spirtli ichimlik ichmang! Spirtli ichimliklar jigarni zaharlaydi.
♦ Iloji boricha yaxshi ovqatlaning: sabzavotlar, mevalar va tarkibi
da oqsil moddalari bor ovqatlar (220-222-betlar)dan iste’mol qiling. Lekin
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Yoshi 40 dan oshgan erkaklarda qulog‘i
og‘rimasdan va unda ko‘rinarli o‘zgarishlar
bo‘lmasdan turib ko‘pincha asta-sekin og‘irlashib
qoladi. Odatda buning davosi yo‘q, lekin eshitish
asbobi yordam berishi mumkin. Ba’zan karlik qu-
loq infeksiyasi (554-bet)dan, boshning shikast-
lanishidan yoki quloqda quruq kir to‘planishidan
ham kelib chiqishi mumkin. Quloq kirini tozalash
xususida 305-betga qarang.
QULOQ SHANG‘ILLASHI VA BOSH AYLANISHI HAMDA
Agar yoshi katta odamning bir yoki ikki qulog‘i eshitmay qolsa,
ba’zan boshi aylanib tursa va quloqlari „shang‘illab”, „g‘ovur-g‘uvur” qilib
tursa, u “Mener kasalligi” bilan kasallangan bo‘lishi mumkin. Shuningdek,
u ko‘ngli aynishi, qayt qilishi va ko‘p terlashi mumkin. Bunda Sinnariz-
in (stugeron) kabi dorilarni iching, lekin 3 haftadan uzoq qabul qilmang
yoki Dimengidrinat (Dedalon, 680- bet)ga o‘xshash antigistaminlar ichish
lozim, belgilar yo‘qolib ketmagunga qadar bemor yotishi kerak (25-bob-
ga qarang). U tuzsiz ovqatlardan iste’mol qilishi kerak. Agar u tez orada
tuzalib ketmasa yoki muammo qayta yuz bersa, u holda bemor tibbiy
yordamga murojaat qilishi kerak.
UYQU YO‘QOLISHI (UYQUSIZLIK)
Keksa odamlar yoshlarga nisbatan kamroq uxlashi tabiiydir. Ular
kechasi ko‘p uyg‘onadilar. Qishning uzun tunlarini ular soatlab bedor
o‘tkazishi mumkin. Ba’zi dorilar yordam berishi mumkin, ammo ularni,
juda zarur bo‘lmasa, ishlatmaganingiz ma’qul.
Quyida uyquni joyiga keltirish uchun bir nechta maslahatlar berilgan:
♦ Kun davomida ko‘proq mashq qiling.
♦ Tushlikdan so‘ng va kechqurun kofe yoki qora choy ichmang.
♦ Yotishdan avval bir piyola iliq sut yoki asalli sut iching.
♦ Yotishdan avval iliq vanna qiling.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
♦ Yotganingizda avval tanangizning har bir qismini, so‘ng butun
tanangiz va miyangizni bo‘sh qo‘yishga harakat qiling. Yaxshi
♦ Agar hali ham uxlay olmayotgan bo‘lsangiz, Difengidramin (Di
medrol, 677- 678-betlar) kabi antigistaminlardan yotishdan bir
yarim soat oldin iching. Bu dorilarning kuchli dorilardan farqli
tomoni shuki, ular odam organizmini o‘rgatibqo‘ymaydi.
♦ Valeriana o‘simligi damlamasi ham foyda beradi. (665-bet)
YOSHI QIRIQDAN OSHGANLARDA KO‘P UCHRAYDIGAN
Sirroz-ko‘pincha 40 dan oshgan, ko‘p spirtli ichim-
liklar ichgan va yaxshi ovqatlanmagan odamlarda, shun-
ingdek, surunkali sariq kasali bor kishilarda uchraydi.
Sirroz – sariq kasali kabi quvvatsizlik, ishtaha
yo‘qolishi, oshqozon ishining buzilishi yoki o‘ng
qovurg‘alar tagining og‘rib turishi bilan boshlana-
Kasallik zo‘raygan sari bemor ozib boraveradi. U
qon aralash qayt qilishi mumkin. Jiddiy hollarda
oyoq shishadi va suyuqlik to‘planishidan qorin
ham do‘mbiraga o‘xshab shishib ketadi. Ko‘z va
teri sarg‘ish bo‘lib qolishi mumkin (sariq).
Davolash:
Sirroz og‘irlashib ketgandan so‘ng uni davolash qiyin. Yordam
beradigan dorilar kam. Og‘ir sirrozga uchragan odamlar undan nobud
bo‘ladilar. Agar hayotingizni saqlab qolmoqchi bo‘lsangiz, sirrozning bir-
inchi belgilaridayoq quyidagilarni qiling:
♦ Spirtli ichimlik ichmang! Spirtli ichimliklar jigarni zaharlaydi.
♦ Iloji boricha yaxshi ovqatlaning: sabzavotlar, mevalar va tarkibi
da oqsil moddalari bor ovqatlar (220-222-betlar)dan iste’mol qiling. Lekin
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
oqsildan (go‘sht, tuxum, baliq va boshqalar) ko‘p iste’mol qilmang, chunki
bu shikastlangan jigarning qattiq ishlashiga olib keladi.
♦ Agar sirrozi bor odamning qorni shishib ketgan bo‘lsa, u tuzsiz
ovqat yeyishi kerak. Spironolakton (Veroshpiron, Spiriks) tabletkalardan
ham foydalanish mumkin. (696-bet). Vrachingiz bilan maslahatlashing.
OLDINI OLISH OSON: Ko’p yoki umuman spirtli ichimlik ichmang.
O‘T PUFAGI MUAMMOLARI
O‘t pufagi jigarning ostida joylashgan xaltadir.
U yog‘li ovqatning parchalanishiga yordam beruvchi
safro deb ataladigan achchiq, ko‘kimtir suyuqlikni
to‘playdi. O‘t pufagi kasalligi ko‘proq 40 yoshdan os-
hgan semiz va hayzi kelib turadigan ayollarda uchra-
Belgilari:
• Qorin sohasining o‘ng qovurg‘alar pastida qattiq
og‘riq. Bu og‘riq ba’zan orqaning yuqorisiga-o‘ng
• Og‘riq yog‘li yoki og‘ir ovqat iste’mol qilgandan bir
soat yoki ko‘proqdan keyin paydo bo‘ladi. Qattiq
og‘riq qayt qilishga sabab bo‘lishi mumkin.
• Sassiq hid bilan kekirish.
• Ba’zan isitma bo‘ladi.
• Ba’zan ko‘z sarg‘ayib qolishi mumkin.
Davolash:
♦ Kasallikni aniqlash uchun “UZI” qildiring.
♦ Yog‘li ovqat yemang. Semiz odamlar oz yeb, ozishlari kerak.
♦ Og‘riqni pasaytirish uchun spazmolitiklar (spazmga qarshi) (666-bet)
iching. Yalpiz ham yordam beradi (710-bet). Ko‘pincha kuchli og‘riq qoldi-
ruvchilar kerak bo‘ladi. Bu holatda tibbiy yordam olganingiz ma’qul.
♦ Agar kasalning isitmasi bo‘lsa u ampitsillin va gentamitsin qabul qilishi,
hamda tibbiy yordamga murojaat etishi shart.
♦ Og‘irroq va surunkali hollarda tibbiy yordamga murojaat qiling. Agar
isitma yoki qattiq og‘riq bo‘lsa, operatsiya kerak bo‘lishi mumkin.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Oldini olish:
Semiz odamlar ozishga harakat qilishi kerak (246-bet). Shirin,
sho‘r va yog‘li hazm bo‘lishi og‘ir ovqatlarni yemang, umuman, ko‘p ovqat
yemang va yengil mashq yoki jismoniy mehnat qiling.
Yoshi katta odamlar o‘zlarining yaqinlariga nisbatan o‘limga tayyor-
roq turadilar. Hayotidan mamnun bo‘lgan keksalar o‘limdan qo‘rqmaydilar.
O‘lim hayotning so‘ngi nuqtasi, tabiiy intihosidir.
Biz ko‘pincha xatoga yo‘l qo‘yib o‘layotgan odamni katta sarf-xara-
jatlarga qaramay, iloji boricha ko‘proq ushlab turishga harakat qilamiz.
Ko‘pincha bu xolat bemorning va oilasining ko‘p azob chekishiga va
asabiylashishlariga olib keladi. Ko‘p hollarda „yaxshiroq shifokor”, „mo‘ji-
zaviy dori”ni izlamasdan, o‘layotgan odam bilan yaqinlashish va uning
dardiga malham bo‘lib ruhini ko‘tarish ko‘p xayrli ishdir.
Siz u bilan o‘tkazgan yaxshi va yomon vaqtlaringizdan, birga
kechirgan quvonchli va tashvishli kunlaringizdan mamnun va siz undan
rozi ekanligingizni va o‘limini ko‘tara olishingizni ayting. Oxirgi soatlarda
yaxshi dorilardan ko‘ra unga sizning mehringiz va roziligingiz kerakdir.
Oshini oshab, yoshini yashab o‘tgan insonlar oxiri boshi yostiqqa-
yotib, qayta turmasligi aniqroq bo‘lib qolganida samimiyat bilan unga
mehribonchilik ko‘rsatish, umrining so‘ngi damlarini boshdan kechirayot-
gan insonga sizning samimiyatingiz bilan muruvvatingiz, mehribonlik
qilishingiz har qanday doridan ko‘ra yaxshidir.
Qari yoki bedavo dardga yo‘liqqan surunkali kasal odamlar kasalx-
onada emas, uyda, oilasi bilan bo‘lishni xohlaydilar. Bu esa bemorning o‘z
o‘limini sezayotganidan nishonadir. Biz bunday kishilarning hissiyoti va
extiyojlarini sezib, o‘zimiznikidek qabul qilishimiz kerak. O‘layotgan odam
o‘z hayotini uzaytirish uchun oilasi qarzga botayotganligini va och qolish-
ligini o‘ylab azoblanadi. Bemor uning o‘lishiga ruxsat berishlarini so‘raydi,
ba’zan, bu eng oqil fikrdir.
Ba’zi odamlar o‘limdan qo‘rqadilar. Ular azob cheksalar ham bu
dunyoni tashlab ketishni xohlamaydilar. O‘lim va o‘limdan keyingi hayot
to‘g‘risida o‘z tushunchalari har bir xalqning o‘ziga yarasha mavjud. Bun-
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
oqsildan (go‘sht, tuxum, baliq va boshqalar) ko‘p iste’mol qilmang, chunki
bu shikastlangan jigarning qattiq ishlashiga olib keladi.
♦ Agar sirrozi bor odamning qorni shishib ketgan bo‘lsa, u tuzsiz
ovqat yeyishi kerak. Spironolakton (Veroshpiron, Spiriks) tabletkalardan
ham foydalanish mumkin. (696-bet). Vrachingiz bilan maslahatlashing.
OLDINI OLISH OSON: Ko’p yoki umuman spirtli ichimlik ichmang.
O‘T PUFAGI MUAMMOLARI
O‘t pufagi jigarning ostida joylashgan xaltadir.
U yog‘li ovqatning parchalanishiga yordam beruvchi
safro deb ataladigan achchiq, ko‘kimtir suyuqlikni
to‘playdi. O‘t pufagi kasalligi ko‘proq 40 yoshdan os-
hgan semiz va hayzi kelib turadigan ayollarda uchra-
Belgilari:
• Qorin sohasining o‘ng qovurg‘alar pastida qattiq
og‘riq. Bu og‘riq ba’zan orqaning yuqorisiga-o‘ng
• Og‘riq yog‘li yoki og‘ir ovqat iste’mol qilgandan bir
soat yoki ko‘proqdan keyin paydo bo‘ladi. Qattiq
og‘riq qayt qilishga sabab bo‘lishi mumkin.
• Sassiq hid bilan kekirish.
• Ba’zan isitma bo‘ladi.
• Ba’zan ko‘z sarg‘ayib qolishi mumkin.
Davolash:
♦ Kasallikni aniqlash uchun “UZI” qildiring.
♦ Yog‘li ovqat yemang. Semiz odamlar oz yeb, ozishlari kerak.
♦ Og‘riqni pasaytirish uchun spazmolitiklar (spazmga qarshi) (666-bet)
iching. Yalpiz ham yordam beradi (710-bet). Ko‘pincha kuchli og‘riq qoldi-
ruvchilar kerak bo‘ladi. Bu holatda tibbiy yordam olganingiz ma’qul.
♦ Agar kasalning isitmasi bo‘lsa u ampitsillin va gentamitsin qabul qilishi,
hamda tibbiy yordamga murojaat etishi shart.
♦ Og‘irroq va surunkali hollarda tibbiy yordamga murojaat qiling. Agar
isitma yoki qattiq og‘riq bo‘lsa, operatsiya kerak bo‘lishi mumkin.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Oldini olish:
Semiz odamlar ozishga harakat qilishi kerak (246-bet). Shirin,
sho‘r va yog‘li hazm bo‘lishi og‘ir ovqatlarni yemang, umuman, ko‘p ovqat
yemang va yengil mashq yoki jismoniy mehnat qiling.
Yoshi katta odamlar o‘zlarining yaqinlariga nisbatan o‘limga tayyor-
roq turadilar. Hayotidan mamnun bo‘lgan keksalar o‘limdan qo‘rqmaydilar.
O‘lim hayotning so‘ngi nuqtasi, tabiiy intihosidir.
Biz ko‘pincha xatoga yo‘l qo‘yib o‘layotgan odamni katta sarf-xara-
jatlarga qaramay, iloji boricha ko‘proq ushlab turishga harakat qilamiz.
Ko‘pincha bu xolat bemorning va oilasining ko‘p azob chekishiga va
asabiylashishlariga olib keladi. Ko‘p hollarda „yaxshiroq shifokor”, „mo‘ji-
zaviy dori”ni izlamasdan, o‘layotgan odam bilan yaqinlashish va uning
dardiga malham bo‘lib ruhini ko‘tarish ko‘p xayrli ishdir.
Siz u bilan o‘tkazgan yaxshi va yomon vaqtlaringizdan, birga
kechirgan quvonchli va tashvishli kunlaringizdan mamnun va siz undan
rozi ekanligingizni va o‘limini ko‘tara olishingizni ayting. Oxirgi soatlarda
yaxshi dorilardan ko‘ra unga sizning mehringiz va roziligingiz kerakdir.
Oshini oshab, yoshini yashab o‘tgan insonlar oxiri boshi yostiqqa-
yotib, qayta turmasligi aniqroq bo‘lib qolganida samimiyat bilan unga
mehribonchilik ko‘rsatish, umrining so‘ngi damlarini boshdan kechirayot-
gan insonga sizning samimiyatingiz bilan muruvvatingiz, mehribonlik
qilishingiz har qanday doridan ko‘ra yaxshidir.
Qari yoki bedavo dardga yo‘liqqan surunkali kasal odamlar kasalx-
onada emas, uyda, oilasi bilan bo‘lishni xohlaydilar. Bu esa bemorning o‘z
o‘limini sezayotganidan nishonadir. Biz bunday kishilarning hissiyoti va
extiyojlarini sezib, o‘zimiznikidek qabul qilishimiz kerak. O‘layotgan odam
o‘z hayotini uzaytirish uchun oilasi qarzga botayotganligini va och qolish-
ligini o‘ylab azoblanadi. Bemor uning o‘lishiga ruxsat berishlarini so‘raydi,
ba’zan, bu eng oqil fikrdir.
Ba’zi odamlar o‘limdan qo‘rqadilar. Ular azob cheksalar ham bu
dunyoni tashlab ketishni xohlamaydilar. O‘lim va o‘limdan keyingi hayot
to‘g‘risida o‘z tushunchalari har bir xalqning o‘ziga yarasha mavjud. Bun-
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
day g‘oya va tushunchalar, fikr, ishonch va an’analar o‘limni osonlashtiri
O‘lim birdan va kutilmaganda kelishi yoki anchadan beri kuti-
layotgan bo‘lishi ham mumkin. Mehrimizni bergan odamning o‘limga
tayyorlanishiga va o‘limni xotirjamlik bilan qarshi olishiga bizning yordam
berishimiz juda mushkul. Ko‘pincha, biz bunday hollarda taskin berish,
mehribonchilik ko‘rsatish va uning holini tushunishimizni bildirishdan
o‘zga hech narsa qila olmaymiz.
Yosh odam yoki bolaning o‘limi og‘irdir. Le-
kin bunda ham mehribonchilik va ochiq ko‘ngillik
juda muhim. Bola, ko‘pincha o‘layotganini qisman
tanasidagi sezgilar va qisman atrofidagilarning
sarosimasi va tushkunligidan sezadi. Ana shunday
damlarda o‘layotgan odamga, u qarimi yoki yosh-
mi, xotirjamlik bilan tasalli bering, uning ko‘nglini
ko‘tarishga harakat qiling. Unga aytmoqchi bo‘lgan
so‘zlaringizni mehribonlik bilan ayting. Kerak
bo‘lsa yig‘lang va uni juda yaxshi ko‘rishingizni
bildiring. Bu unga kuch bag‘ishlaydi.
Biz hammamiz bir kun kelib o‘lamiz. Shifokorning asosiy maqsadi
o‘ladiganlarga o‘limni xotirjamlik bilan qarshi olishiga va hayot qolganlarn-
ing esa azobini yengillatishga yordam berishdan iboratdir.
Hammabop Tibbiyot Qo’llanmasi 2013
Eng Zarur Dorilar
To’plami Yoki Aptechka
Har bir qishloqda va qishloqdagi xonadonlarda kutilmagan hollarda
yordam ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan eng zarur dorilar to‘plami (aptech-
ka) tayyor turishi kerak:
• Xonadonda birinchi yordam ko‘rsatishda ishlatiladigan dorilar
oddiy ukollar va oddiy xastaliklar uchun ishlatiladigan narsalari bor UY
APTECHKASI bo‘lishi kerak.
• Har bir mahallada esa kundalik muammolarni hal qilishda ham,
shuningdek jiddiy kasalliklar paydo bo‘lib qolganida yoki bir tasodif ro‘y
berganida ishlatishga ham asqotadigan narsalar jamlangan aptechka
(MAHALLA APTECHKASI, 398-bet) bo‘lishi kerak. Biror odam, u xoh
tibbiyot xodimi yoki o‘qituvchi bo‘lsin, unga javobgar bo‘lishi kerak. Ilo-
ji bo‘lsa, butun mahalla ahli aptechkani tashkil qilish va dorilarga pul
to‘lashda ishtirok etishi kerak. Ko‘proq bera oladiganlar ko‘proq pul
qo‘shishi kerak. Lekin barcha odamlar, aptechkaning pul qo‘sha oladi-
gan va qo‘sha olmaydiganlar uchun ham umumiy ekanligini tushunishi
kerak. Aptechka hamma uchun bo’lishi kerak.
Do’stlaringiz bilan baham:
Ma’lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2023
ma’muriyatiga murojaat qiling
Kitob – hammabop
Hayotimiz oynasi,
Bilimlarning onasi,
Buyumlar durdonasi,
Menga o‘rgatgan odob
— Bu kitobdir, bu kitob.
Mazmunlari xiIma-xil,
Aqlingga qo‘shgan aql,
Do‘stimdir juda ahil,
Fan yo‘ilida nur-oftob
— Bu kitobdir, bu kitob.
Po‘lat Mo‘min (1922-2004)
Oxshash xabarlar:
- Kitob, kitob o‘qish haqidagi mashhur aforizmlar
- Kitob haqida maqollar – eng ko’p maqollar to’plami
- 16-oktyabr Fransiyada Kitob mutolaa qilish bayrami
- Kitob haqida hikmatli so’zlar
- Kitob haqida qiziqarli faktlar
- Muomala sirlari va odamlarga yoqishning olti qoidasi (Kitob.…
- Muvaffaqiyat kaliti (Kitob. Deyl Karnegi)
- O’z o’ziga ishonch hosil qilish va Notiqlik san’ati. (Kitob)
- Kitob va yozuv haqida topishmoqlar
- Qanday qilib kitob o’qishni odat tusiga kiritish mumkin!
- Qizil kitob
- Dunyoda qancha kitob bor?
- Qanday qilib kitob o‘qishga odatlanish mumkin?
- Kitob o’qishning siz bilmagan 21 foydasi
- Kitob o‘qishga odatlanishga 5 qadam
Оставьте комментарий Отменить ответ
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.
Sayt Haqida
Assalomu alaykum, Savol-Javob.com saytimizga xush kelibsiz.
Bu saytda o`zingizni qiziqtirgan savollarga javob olishingiz va o`z sohangiz bo`yicha savollarga javob berishingiz mumkin.
Bolalar o‘rtasida kitobxonlik muammolari: Sabablar va takliflar
Zamonaviy texnologiya va vositalar juda keng tarqalgan bugungi kunda yoshlarni, bolalarni kitob o‘qishga qiziqtirish, ularni mutolaa jarayoniga jalb qilish murakkab vazifa bo‘lib qolmoqda. Xo‘sh, butun mamlakat bo‘ylab kitob mutolaasiga rag‘batni oshirish, kitobxonlar safini yanada kengaytirish uchun yana qanday ishlar amalga oshirilishi kerak? Nima qilinsa yoshlar, bolalar kitob o‘qishga jon-jahdi bilan intiladi?
Buning uchun birinchi navbatga kitobga olib boradigan yo‘llar yaqin va oson bo‘lishi kerak. Siz ta’lim muassasalarida kutubxonalarning qayerda joylashganiga e’tibor berganmisiz? Odatda maktabning eng chetida, ko‘rimsiz, kimsa bormas bir burchagida bo‘ladi. Oshxona, o‘qituvchilar xonasi, sport zali, ul-bul mayda-chuyda sotiluvchi rastachalar maktabning kirish qismida, hammabop joyida. Aslida esa ular hatto maktabning orqasida, hovlining bir chetida bo‘lsa ham topib borishadi. Nima, kitob yegulik, jismoniy mashq yoki ruchka-qalamdek zarur narsa emasmi? Axir u tarbiya, mushohadakorlik, ma’naviy barkamollik manbai-ku.
Ikkinchidan, kutubxona xodimlariga nisbatan, kutubxonachilarning esa o‘z ishiga nisbatan munosabatini o‘zgartirish kerak. Yaqinda Do‘stlik tuman axborot resurs markazi tomonidan kitobxonlikka oid seminar-ko‘rgazma tashkil etildi. Unda barcha maktablardan vakillar, o‘quvchilar qatnashdi. Tadbirda qatnashar ekanman, qariyb barcha tashkiliy ishlar qanday qilib bolalarni kitob o‘qishga qiziqtirish, bu bo‘yicha tajriba almashish va mavjud muammolarni hal etishga emas, balki “tepadan”, ya’ni yuqori tashkilotlardan keladigan tekshiruvchilarga qanday munosabatda bo‘lish, ular qanday hujjatlarni tekshirishi, ayni shu jihatdan kamchiliklarni qanday bartaraf etishga qaratilganiga amin bo‘ldim. Bir gap bilan aytganda, bolaning emas, komissiyaning ko‘nglini olish, ularga yomon ko‘rinmaslikka qaratilgan bor e’tibor. Ushbu tadbirda viloyat ARM rahbari jurnalist ekanimni eshitib, mendan bir masalani ko‘tarib chiqishni takror va takror iltimos qildi. Uning aytishicha, mahalliy hokimiyatlar, sohaning yuqori tuzilmalari rahbarlari kutubxonachilarni bekorchi deb o‘ylashadi. Qishloq xo‘jaligi, obodonlashtirish va hokazo ishlarda birinchi navbatda kutubxonachilar jalb etiladi. Bir yilda sovuq mavsumdagi to‘rt-besh oyni hisobga olmasa, ular deyarli o‘z ishlari bilan shug‘ullana olishmaydi. Bunaqada qanday qilib samaradorlikka erishish mumkin? Axir kutubxonachi o‘z zimmasiga yuklatilgan tashkiliy ishlardan ortib kitob ham o‘qishi, mutolaani jondan sevishi kerak emasmi?
Shu o‘rinda tasavvur qilib ko‘ring: Siz oddiygina maktabda o‘qiydigan oddiygina o‘quvchisiz. Maktabning bir burchagidagi sehrli-sirli xonaga yurak yutib bordingiz, balki bu kimsasiz burchakka kelganingiz uchun qo‘rqayotgandirsiz ham. Ammo nimadir sizni ilgari chorlayveradi. Shunda kutilmaganda mehribon bir nigoh sizni qarshi olsa. U sizga yoshingizdan kelib chiqib bir necha kitoblarni taklif qilsa, o‘sha kitob haqida shu qadar qiziqarli hikoyalar, o‘z taassurotlarini aytib bersaki, butun dunyoni unutib mutolaaga berilib ketsangiz. So‘ngra har kuni o‘sha nurli maskanga oshiqsangiz. Kutubxonachi siz bilan hayotiy mushohadalarini o‘rtoqlashsa, fikringiz, munosabatingiz bilan qiziqsa, kerak bo‘lsa u bilan dardlashsangiz. Axir u qanchalar ko‘p kitob o‘qigan, dunyoqarashi qanchalar keng. Bunday odamning suhbatiga to‘yib bo‘larkanmi? Ammo real vaziyatga bir nazar solingchi. Aksariyat kutubxonalarda kadrlar qo‘nimsizligi odatiy holga aylangan, bor xodimlar ham (ularni kutubxonachi, deyishga tilim bormaydi) kitob mutolaasidan mosuvo. Bu yerga faqat vaqt o‘tkazish va oylik olish uchun keladigandek. Ba’zi kutubxonalarda kitob olish yoki u yerga a’zo bo‘lish uchun biror yangi kitob berish talab qilinadi vahokazo.
Kutubxonalarning g‘aribdan g‘arib fondi haqida gapirmasa ham bo‘ladi.
Yana bir holat. Bola mansub bo‘lgan jamiyat, muhit kitob o‘qishga moyil bo‘lishi ham muhim. Qo‘liga biror marta kitob olmagan odamning bolaga: “kitob o‘qi”, deb maslahat yoki buyruq berishga hech qanday haqqi ham, asosi ham yo‘q! “Bolalarni bizning gap-so‘zlarimiz emas, balki xatti-harakatlarimiz tarbiyalaydi”, degan Makarenko ayni haqiqatni so‘zlagan edi. Kitob o‘qiladigan xonadonlarda mutolaaga mehr qo‘ygan bolalar kamolga yetadi. Albatta, bu mutlaq haqiqat emas. Kitobi yo‘q uylarda ham kitobxonlar bor. Ammo hamma joyda, har doim ham emas. Aksariyat oilalarda vaziyat taxminan quyidagicha: ona kuni bo‘yicha uy-ro‘zg‘or ishlari bilan band, ozgina bo‘sh vaqt topdi deguncha qo‘shni ayollar bilan hasratlashishga oshiqadi. Televizor, serial ko‘rish, to‘y-ma’rakalarda qatnashish va boshqalarga ajratilgan vaqt kitob o‘qishga yetmaydi. Ota esa kuni bo‘yi ishda bo‘lib, kechqurun kelib ovqatlanadiyu, bir oz televizor ko‘rgandek bo‘lib, so‘ngra uxlashga kirib ketadi. O‘qilgan kitoblarni muhokama qilish, qanday kitoblarni o‘qish bo‘yicha maslahatlar berish, afsuski, oilalarda juda kam uchraydigan holat. Ommaviy ravishda: xiyobonlarda, transport vositalari, kutish zallari, bekatlar, shifoxonalarda kitob o‘qilishi haqida gapirmasak ham bo‘ladi. Qaniydi bunday joylarda shundoqqina qo‘l uzatsang yetadigan yerda kitoblar tursayu, bo‘sh vaqtingda mutolaaga berilsang. Bu so‘zlar aslo shaxsiy tasavvurim mahsuli emas. Ko‘plab mamlakatlarda shu kabi ijtimoiy loyihalar yo‘lga qo‘yilganki, odamlar o‘qib bo‘lgan kitoblarini hamma uchun ochiq va bepul bo‘lgan maxsus javonlarga keltirib qo‘yadi. U yerdagi istagan asarini olib ketishi mumkin. Marhum adibimiz Asqad Muxtor aytganidek, kitob – boylik, sotib olingani emas, balki o‘qilgani. Masalaga mana shu nuqtadan qarasak, bu bebaho boylikni hamma bilan bo‘lishish mumkin.
Bolalarni kitobga qiziqtirishda kattalarning xabardorligi ham muhim ahamiyatga ega. Bu haqda yuqorida kutubxonachilar misolida mushohada yuritgandek bo‘ldik. Biroq pedagoglardan tashqari ota-onalar ham bolaga qanday kitob olib berishni bilishi kerak. Bundan bir necha yillar avval tog‘am farzandlariga qancha kitob olib bersa ham o‘qishga qiziqmasligidan noligan edi. Undan o‘zi qanday kitoblar olib berdingiz, deb so‘radim. Bir necha kitob nomlarini eshitib, tog‘amga bu kitoblar bolalarining yoshiga mos emasligini aytib, undan ko‘ra “Sariq devni minib”, “Shirin qovunlar mamlakati” kabilarni sotib olishni maslahat berdim. Keyinchalik tog‘am aytganlarimni qilib, bolalari kitoblarni sevib o‘qiganini so‘zlab berdi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, ota-onalar majlislarida faqat moliyaviy masalalar emas, kitobxonlikni targ‘ib qilish, sinflar kesimida bolalar yoshiga mos asarlar ro‘yxati tuzilib, ota-onalarga tarqatilsa bo‘ladi. Shu bilan birga, bolalarni kitob o‘qishga qiziqtirish va bu qiziqishlarni to‘g‘ri va samarali qondirish bo‘yicha ham maslahat, tavsiyalar berilishi maqsadga muvofiq.
Yangi nashr qilingan kitoblar narxi ham odamni mutolaadan uzoqlashtirib yuborishi mumkin. Birgina misol: yaqindagina chop etilgan Tolstoyning “Anna Karenina” asari kitob do‘konlarida 70 ming so‘m atrofida sotilmoqda. Albatta, kitob chiqarish, bu – biznes. Uning o‘ziga xos qonun-qoidalari mavjud. Ammo 70 ming so‘m hamma oilalarning ham byudjyetiga to‘g‘ri kelavermaydi. Narx-navo masalasida yana bir bor chuqur mushohada yuritish, arzon kitoblar ishlab chiqilishi haqida o‘ylab ko‘rish kerak.
Kitobxonlikni targ‘ib qilishda yangi nashr qilingan asarlar reklamasini keng yo‘lga qo‘yish, mutolaani ommalashtirish bo‘yicha ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish ham katta ahamiyat kasb etadi. Qishloq va mahallalarda kitobxonlar klublarini tashkil etishni rag‘batlantirish, bolalar uchun kitob kechalari, o‘qilgan asarlar muhokamalari, sovrinli tanlovlarni tashkil etish, yozda salqin, qishda issiq, qulay mebellarga ega tinch va osuda o‘quv zallari, kitoblarni ijaraga berish, qarzga yoki pulini bo‘lib-bo‘lib to‘lash mexanizmlarini ishlab chiqish va amalga tatbiq etish, olis tumanlar, uzoq qishloqlarda kerakli kitoblarga buyurtmalar berish shoxobchalarini barpo etish ham mumkin. Xullas, o‘ylasa, bosh qotirsa, muammoni ijobiy hal etishning minglab usullari yaratilaveradi. Modomiki, maqsad bolalarning kitobni ommaviy ravishda sevib o‘qilishiga erishish ekan, bu yo‘lda bor imkoniyatlarni ishga solish, jarayonni ortiqcha, keraksiz va faqat zarar keltirayotgan tashkiliy, ma’muriy to‘siq va g‘ovlardan xalos qilish, kitobning hammabopligini oshirish yo‘llarini topaverish kerak.
Sanjar Said
Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.