Press "Enter" to skip to content

Kartan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida

_Jismoniy va aqliy rivojlanishdagi qoloqlik.

Kartashunoslik

KARTALARDAN FOYDALANISH
USULLARI
12.1. Kartalardan foydalanish tarixidan
K a rtalardan fo yd a la n ish — kartografiyaning alohida bo ‘lim i bo ‘lib,
kartografik a sa rla m i ilm iy, a m a liy, o ‘qu v va boshqa soh alarda q o ‘Hash
m asalalarin i, k a rta la r bilan ishlash usullari v a uslublarini, olingan
n a tija la m i baholash va ularning sam aradorligini oshirishni о ‘rganadi.
Inson kartografik tasvirdan qadimdan foydalanib kelgan: kartada
oriyen tir obyektlari, dastlabki qabilalar joylashgan yerlar, ov
qilinadigan va mol boqish joylari tasvirlangan. Qadimgi Misrda, antik
Gretsiyada va Rimda kartalar orqali masofalar va maydonlar o’lchan-
gan. 0 ‘rta asrlarda esa kartalardan dengizda suzishda foydalanishgan.
0 ‘rta asrning mashhur kartografi Gerard Merkator (1512) o’zining
kartalari, atlaslari va globuslaridan foydalanish uchun ko‘rsatmalar
yozib qoldirgan.
M erkator nomini jahonga m ashhur etgan 18 varaqdan iborat
silindrik proyeksiyali «Dunyo kartasi»da maxsus ko‘rsatma keltirgan
bo‘lib, unda masofalarni joyda o ‘lchash usullari va matnda u qanday
joylar uchun loksodromiyani ortodrom iyaga qaraganda q o llash
m a’qulligini tushuntirgan (12.1-rasm ). Ushbu kartaning boshqa
varaqlarida Merkator navigatsiya masalarini yechish bo‘yicha ko‘rsat-
malar bergan. Bu bilan mashhur kartograf kartalarni yaratish va ulardan
foydalanish uslublarini bir-biriga bog‘lagan.
K artalardan foydalanishning ilmiy izlanishlarda qo’Hanilishi
XVIII—XIX-asrlarga oid bo lib , bu vaqtga kelib Yer haqidagi fanlarda
juda ko‘plab mavzuli kartalar tuzilgan, ularni tartibga solish jarayonida
yangi mavzuli kartalar tuzila boshlandi. K artalar boshqa ilmiy
izlanishlar uchun asos b o ‘lib xizmat qildi. kartalar orqali global
qonuniyatlar, voqea va hodisalar orasidagi bog‘liqliklar va hali kashf
etilmagan obyektlar oldindan aytib berildi.
K artalardan foydalanish m a’lum darajada geografik zonallik
fundamental qonuniyatlarini ochishga imkon yaratdi. 1817-yili A.
Gumboldt teng chiziqlar usulini qo‘llab birinchilardan bo‘lib ShimoUy
148

12.1-rasm.
G. Meikatorning 18 varaqli dunyo kartasi. Harflar bilan vrezkalar
ajratilgan, ulanla kartadan foydlanish yoilari berilgan.
A — kartada masofalarni о ‘Ichash izohi; В

yo ‘nalishlar diagrammalaridan
foydalanish uchun qisqacha ko’rsatmalar;
Д — navigatsiya masalalarini yechish uchun chizma.
Qfi

’>
V()
bO SO
4
.
– –
– – г
. ‘

4
– –
.
7
.
го
‘Ftodida
Gnvatia
К
25*
\ i i ,
k,w n > a chizi ^ ~ ~ Z ?


——— –
Izore/iya chi~iqlari 2 S ‘
0
Ekvctor
Izoleriya chiziqiari 27°,5
12.2-rasm.
1817-yilda A. Gumboldt tomonidan nashr etilgan
«Izotermik chiziqlar» kartasi.
149

yarim sharlar «izotermik chiziqlar» kartasini tuzdi (12.2-rasm).
Tuzilgan kartani tahhl qildi, ularni iqlim ko‘rsatkichlari hamda boshqa
tabiiy geografik m a’lumotlar bilan taqqoslab, global iqlim qonuniyat-
larini, materiklarnmg sharqiy va g‘arbiy qismlaridagi harorat okeanlar
qirg‘oqlari va kontinentlar ichkarisidagi haroratdan farqlanishini va
natijada — iqlim zonalarini kashf etdi.
Keyinchalik Y.V. Dokuchayev janub cho‘li tuproqlarini kartalash­
tirish bilan shug’ullanish jarayonida «izotermik chiziqlar»ning o ‘sim-
liklar va iqlim kichik zonalariga to ‘g‘ri kelishini aniqladi. Shu bilan u
geografik zonallik qonuniyatining ochilishiga asos soldi.
Quyidagi 12.3-rasmda V.V. Dokuchayev tom onidan tuzilgan
«Shimoliy yarim shar tuproq zonalari» kartasi keltirilgan, u zonallik
qonuniyatini to ‘liq ko‘rsatadi.
1
2
3 4a 4b 4d 4e 5
6
7
8
12.3-rasm.
1899-yilda V.V. Dokuchayev tnzgan Shimoliy yarim shar
tuproq zonalari kartasiio
Tuproq zonalari: 1 — boreal (arktik); 2

o’rmon; 3 — dasht; 4 — aeral
(a

toshloq; b — qum; d

sho ‘rlangan; e — less); 5 — laterit tuproqlar;
6 — allyuvial tuproqlar; 7 —
to g
1

tuproqlari; 8 — toshloq o’rmon tuproqlari.
150

Yana bir yorqin misol ~ A. Vegener Janubiy Amerikaning g‘arbiy
qirg‘oq chiziqlari Afrikaning sharqiy qirg’oq chiziqlari bilan juda
mos kelishini karta orqali isbotladi. bu q it’alar ko‘chib yurishi
g’oyasiga, tektonik piitalarning globallik nazariyasiga asos bo‘ldi (12.4-
rasm). Karta orqali yirik kartometrik ishlarni ko‘plab olimlar olib
borgan: V.L. Kraft, F.I. Shubert, N.E. Zernov, G. Shveyser, I.A.
Strelbiskiy, Yu.M. Shokalskiy va boshqalar.
Kartalardan foydalanish tarixida asosiy o’rinlardan birini yetuk
kartograf, geograf, gipsometrik kartalarni yaratgan rus olimi A.A.
TiUo (1839-1899) egallaydi.
Kartalarni tahlil qilish natijasida A. Tillo relyefning geologik
tuzilishi va muzliklar tarqalishi o ‘rtasidagi bog‘liqlikni topdi va bu
ishi bilan u geomorfologiyadagi za­
monaviy morfotarkibli tahlil uslubiga
asos soldi, u birinchi bo‘lib 3 mingdan
ko‘p daryoning uzunligini va ularning
suv havzasini hisoblab chiqdi.
Kartalardan foydalanish nazariyasi
1955-yildan boshlab K.A. Salishchev
tomonidan ishlab chiqila boshlandi. U
voqea va h o d isalarn i o ‘rg an ish d a
borliqning modeli bo’lgan geografik
kartalarni kiritishni taklif etdi. Karta­
lardan foydalanish usullarini takomil-
lashtirishda kartograf! ardan tashqari
ko‘plab geograflar ham ishtirok etgan,
m asalan, S.D . M uraveyskiy, N .N .
Baranskiy, K.K. Markov, Yu.A. Mesh-
cheryakov va boshqalar. .
12.2. Tadqiqotlaming kartografik usuli
Tadqiqotlaming kartografik usuli
— bu k a rta la rd a tasvirlangan
h o d is a la r n i k a r ta la r d a n f o y d a l a n i b b ilis h u s u lid ir .

K artalard a
tasvirlangan hodisalarni bilish bu erda keng m a’noda tushuniladi va
kartalar orqali hodisalarning tarkibini, bir-biri bilan bog’liqligini,
dinamikasini va evolyusiyasini vaqt va makonda o‘rganish, rivojlanishini
tahlil qilish, ular haqida turli miqdor va sifat ko‘rsatkichli ma’lumotlar
olishni anglatadi. Tadqiqotlaming kartografik usuli fanda va amaliyotda
12.4-rasm.
Janubiy Amerika va
Afrika materiklari chegaralariai
200 m izobata bo’yicha
birlashtirish.
151

qo‘llanilishi xilma-xil. Наг bir fan sohasida borliqni tushunishda,
amaliy ishlarda, loyihaiashda, yerlami o‘zlashtirishda, aholishunoslikda,
tabiatni muhofaza qilishda va boshqa turli masalalarni yechishda
kartografik usul qaror qabul qilish vositasi sifatida xizmat qiladi.
Kartalardan foydalanish ularni tuzish bilan chambarchas boqliq.
Bu «kartani tuzish — undan foydalanish» chizmasida yaqqol ko‘rinadi
(12.5-rasm). Kartalarni tuzishda m a’lumotlar manbasi sifatida atrof-
m uhit olinadi, kartalashtirishda kuzatishlar natijasi m a’lumotlarini
tanlab kartaga aylantiriladi va borliqning modeli tuziladi. Kartografik
modellashtirishda m a’lum otlam i qayta ishlash bo‘yicha murakkab
ilmiy ishlar bajariladi, u yaqinlashtirish, tahlil va sintez qilishlar bilan
bog‘liq.
Bunday ishlar kartaning maqsadiga va kimlarga m o‘ljallangan!igiga,
tadqiqotchining bilim darajasiga, obyektning o ‘rganilganligiga, karta-
lashtirishning ilmiy metodologiyasiga, tasniflashning mantiqan to ‘g‘ri-
ligiga, generalizatsiya darajasiga va h.k. bog‘liq.
Kartalardan tadqiqot usuli sifatida foydalanish jarayonida m a’lu­
motlar qaytadan ishlanib, ishning maqsadiga, tadqiqotchining saviya-
siga, tajribasiga va bir qancha boshqa ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Shuni
aytish kerakki, olib borilayotgan tadqiqotlar jarayonlari m a’lum
darajada xatoliklarga ega. Shuning uchun olingan m a’lumotlar va
xulosalar albatta real borliq bilan tekshirib ko‘rilishi kerak, zarur
bo‘lganda ularga o ‘zgartirishlar kiritiladi.
«Kartalarni yaratish va ulardan foydalanish» tizimida bir-biriga
bog‘liq ikkita usul mavjud:
1. Kartalashtirish yoki kartografik tasvirlash usuli — uning maqsadi
real borliqdan kartaga o ‘tish demakdir (voqea va hodisalar modelini
hosil qilish).
2. Tadqiqotlaming kartografik usuli — tayyor kartadan foydalanib
borliqni bilish.
Yuqorida nomlari keltirilgan usullar bir-biri bilan chambarchas
bog‘liq. Kartalardan foydalanish imkoniyati boshqa kartalarni tuzish
tartibining ketma-ketligini belgilaydi.
Tadqiqot natijasida yangi kartalar tuziladi, ular yana o‘z navbatida
tadqiqotga jalb qilinadi, masalan, gipsometrik karta jojrang nishabligini
aniqlash uchun qayta ishlanadi, undan esa o‘z navbatida yuzaning yuvilish
intensivligi darajasini tasvirlovchi karta keltirib chiqariladi va h.k.
Bundan tashqari, tuzilgan kartalar o ‘z navbatida boshqa kartalarni
tuzishda manba sifatida ishlatiladi, masalan, baholash va bashoratlash
152

12.5-rasm.
«Kartalarni yaratish va ulardan foydalanish» tizimi.
kartalarini tuzishda bir qancha analitik kartalar maiiba sifatida jalb
qilinadi.
Kartalardan foydalanishning yana bir tom oni — kartograf b o im a-
gan tadqiqotchilar yuqorida nomlari keltirilgan ikkita usuldan alohida-
alohida foydalanishadi, masalan, tuproqshunos geomorfologik va
geobotanik kartalardan ularni tuzish jarayoni bilan bog‘liq bo‘knagan
holda foydalanadi.
12.3. Kartalarni tahlil qilish yo‘llari
Kartografik tadqiqotlar usulining turli fan va ishlab chiqarish
sohalarida qo‘llanilishi natijasida kartalarni tahlil qilishning bir qancha
yangi usullari kashf etildi, bunga kartograflar, geograflar, geologlar,
matematiklar, iqtisodchilar o ‘zlarini katta hissalarini qo‘shganlar.
Qadimdan tahlil qilish ishlarida kartometrik va rnorfbmetrik usullar
qo‘llanilib kelingan, bugungi kunda ularga matematik tahlil, mate-
matik statistika, ehtimollar nazariyasi va boshqa metodlar qo‘shilgan.
Eng ko‘p ishlatiladigan tahlil usullarini quyidagicha guruhlash mumkin:
Izohlash:
— umumiy;
— elementlar bo‘yicha.
Grafikli (chizmaH) usullar:
153

— ikki
0
‘lchamli grafiklar;
— uch o’lchamli grafiklar.
Grafo-analitik usullar:
— kartometrik;
— morfometrik.
Matematik-kartografik modellashtirish usullari:
— matematik tahlil;
— matematik statistika;
— ehtimollar nazariyasi.
H ar bir guruh ko‘plab alohida kichik-kichik xillardan va ularning
biriashm alaridan tashkil topadi. Bularning ham m asi birlashib,
obyektlarni har tomonlama tadqiq qilishning imkonini beradi. Guruh-
lar orasidan ish jarayonida umumiy yoki qisman ishchi hamda faqat
kahtli joylar uchun zarur bo‘lgan usullar tanlab olinadi.
Texnik vositalardan ham foydalanishni e ’tiborga olib, tahlil
usullarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
1. Vizual tahlil — kartani o ‘qish, obyektni ko‘z bilan tahlil qilish
va baholash.
2. Instrumental tahlil — turli asboblarni o ‘lchash ishlarida qollash.
3. Kompyuterli tahlil — EHM va avtomatik vositalardan foydaJanib
o‘lchash, hisoblash va baholash ishlarini avtomatik ravishda bajarish.
Yagona karta yoki kartalar majmuasini o ‘rganishda yuqorida
nomlari keltirilgan usullardan alohida-alohida yoki ularni birlashtirib
tadqiqot o ‘tkazishda foydalaniladi.
Ko‘z
bilan chamalab izohlashni
ba’zan kartometrik ishlar bilan to ld irish juda zanir.
Yildan-yilga yangi usullar yaratilmoqda, ulardan turli soha bilim-
larida foydalanilmoqda. Shu sababli, mazkur ishda hozirgi kunda
keng qollanilayotgan va tajribaga boy usullar t.o‘g ‘risida qisqacha
m a’lumot keltirilgan.
Izohlash —
an’anaviy usullardan biri bo‘lib, uning maqsadi —
kartada tasvirlangan hodisalaming tarqalishini, boshqa obyektlar bilan
o‘zaro aloqalarini aniqlashdir.
Izohlash umumiy kompleksli yoki elementlar bo‘yicha bo‘!ishi
mumkin. Izohlashning dastlabki bosqichida kartalarning sifati baho-
lanishi zarur, ya’ni ularning zamonaviyligi, aniqligi. kartografik proyek-
siyaning xususiyatlari va hatoliklari e’tiborga olinib, kartaning oldiga
qo£y%an vazifasiga muvofiqligi aniqlanadi. Izohlashda kartada tasvir­
langan joyning umumiy va alohida xususiyatlariga e ’tibor beriladi. Ayrim
xislatlami tahlil qilish umumiy tomonlami o’rganishdan keyin bajariladi.
J 54

Izohlashda obyekt yoki joy boshqa manbalar, m a’lumotlardan
foydalanib chuqur o ‘rganiladi.
Shu
asosda tadqiqotni dasturlash yo’li,
kartani o’rganishning rasional yo‘llari va uslubiyati hamda tadqiqot
ohb borish uchun asosiy kartografik materiallar tanlanadi. Tadqiqot-
ning xulosa qismida aniq ravishda izohlash natijalari keltiriladi. Izoh,
albatta, qisqa, ravon, dalillarga asoslangan va m ateriallarga boy
bo‘lishi kerak.
Bugungi kunda matematik metodlar va kompyuter texnologiyasi-
ning kartografik tahlillarda keng qo‘lianilishiga qaramasdan, kartalar
orqali izohlash usuli o ‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Tajribali tadqi-
qotchi shakll algoritmlar va mantiqan-m atem atik yo‘llar bilan obyekt
elementlarini qismlarga ajratib tadqiq qilishga qaraganda, sifath tahlilni
o ‘tkazib va aloqadorlikni tushunib, keng va m a’noli natijalarga erishish
mumkin.
12.4. Grafikli usullar
Grafikli usullar kartadan olingan m a ’lum otlar asosida ishlab
chiqilgan turli profillar, grafiklar, kesmalar, diagrammalar, blok-
diagrammalar, ikki va uch o‘lchamli modellarni qamrab oladi. Grafikli
tuzilmalami quyidagicha guruhlash mumkin;

R =f(x)
yoki
R =f(y) —
kartada X yoki Y yo‘nalishi bo’yicha
profil tuzish;

R =f(z) —
kartalar orqali vertikal kesma tuzish;

R =f(t) —
turli davrga tegishli kartalar orqali vaqtni ifodalovchi
kesmalar tuzish;

R =f(x,y) —
gorizontal yuzaning kartografik tasvirini hosil qilish;
~
R =f(x, z)
yoki
R =f(y,z) —
frontal tasvir, ya’ni obyektning
vertikal yuzadagi tasvirini yaratish;

R =f(x, t)
yoki
R = f(y,t)
yoki
R =f(z,t) —
«metaxron» kesma
— turli davrga tegishli grafiklarni ishlab chiqish;

R =f(x,y,z) —
blok-diagramma, obyektning hajmli yoki uch
olcham li tasvirini yaratish;

R =f(x,y,t)
yoki
R =f(x,z,t)
yoki
R =f(y,z,t) ~
turli vaqtga
tegishli seriyali kartalar asosida metaxron blok-diagrammalami tuzish.
Seriyali kartalarni tahlil qilishda kompleks profil] ardan foydalanish
qulay, chunki ularda gipsometrik profil, geologik, tuproq-o‘simlik
kesmalari, iqlim ko‘rsatkichlarini bir-birlari bilan bog‘lash imkoniyati
yaratiladi (12.6-rasm).

Kartan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida

Kartan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida

_Kattalarda, bolalarda, chaqaloqlar va yangi tug’ilgan chaqaloqlarda birlamchi va ikkilamchi karnitin tanqisligini davolash uchun buyuriladi.

_Kardiomiyopatiya, miokarditda, yurakning lipidozi, aterosklerozda, ritm va o’zgaruvchanlikni buzilishi.

_Ruxiy kasalliklardagi nervli anoreksiya va jismoniy toliqish.

_Distsirkulyator, toksik va travmatik ensifalopatiya.

_Miya qon aylanishining o’tkir va tranzitor buzilishlari.

_Tarqalgan skleroz, xotira buzilishi, dementsiya.

_Yangi tug’ilgan chaqaloqlardagi tug’uriq travmasi va asfiksiyaning asoratlari.

_Yangi tug’ilgan chaqaloqlardagi distress sindrom.

_Jismoniy va aqliy rivojlanishdagi qoloqlik.

_Ish qobiliyati, chidamlilikni oshirish uchun, charchoq sindromini yo’qotish uchun.

QO’LLASH USULI VA DOZALARI��

Mushak orasiga, vena ichiga sekin
( 2 — 3 minut ) yoki infuziya yo’li bilan yuboriladi.

Kattalar va 12 yoshdan oshgan bolalar:

Bemorning xolatini og’irligiga qarab sutkalik doza 1 g dan 3 g gacha.
Bemorning xolatini og’irligiga qarab, davolash kursi 10 kundan 30 kungacha.

12 yoshgacha bolgan bolalar:

Bemorning xolatini og’irligi va yoshiga qarab sutkalik doza 50 — 150 mg/kg.
Bemorning xolatini og’irligiga qarab, davolash kursi 10 kundan 30 kungacha.

_Urologik patsientlarda yengil miastenik buzilishlar, tirishishlar.
_Me’da soxasida og’riqlar.

Kartan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida

_Kattalarda, bolalarda, chaqaloqlar va yangi tug’ilgan chaqaloqlarda birlamchi va ikkilamchi karnitin tanqisligini davolash uchun buyuriladi.

_Kardiomiyopatiya, miokarditda, yurakning lipidozi, aterosklerozda, ritm va o’zgaruvchanlikni buzilishi.

_Ruxiy kasalliklardagi nervli anoreksiya va jismoniy toliqish.

_Distsirkulyator, toksik va travmatik ensifalopatiya.

_Miya qon aylanishining o’tkir va tranzitor buzilishlari.

_Tarqalgan skleroz, xotira buzilishi, dementsiya.

_Yangi tug’ilgan chaqaloqlardagi tug’uriq travmasi va asfiksiyaning asoratlari.

_Yangi tug’ilgan chaqaloqlardagi distress sindrom.

_Jismoniy va aqliy rivojlanishdagi qoloqlik.

_Ish qobiliyati, chidamlilikni oshirish uchun, charchoq sindromini yo’qotish uchun.

QO’LLASH USULI VA DOZALARI?

Mushak orasiga, vena ichiga sekin
( 2 — 3 minut ) yoki infuziya yo’li bilan yuboriladi.

Kattalar va 12 yoshdan oshgan bolalar:

Bemorning xolatini og’irligiga qarab sutkalik doza 1 g dan 3 g gacha.
Bemorning xolatini og’irligiga qarab, davolash kursi 10 kundan 30 kungacha.

12 yoshgacha bolgan bolalar:

Bemorning xolatini og’irligi va yoshiga qarab sutkalik doza 50 — 150 mg/kg.
Bemorning xolatini og’irligiga qarab, davolash kursi 10 kundan 30 kungacha.

_Urologik patsientlarda yengil miastenik buzilishlar, tirishishlar.
_Me’da soxasida og’riqlar.

Oxshash xabarlar:

  • Kartan preparati
  • Dimiksid foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Natriy tiosulfat foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar,…
  • Pirasetam foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Vikasol foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Viferon foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Trimol foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Orlip foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Ambroksol foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Asiklovir foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Sulfokamfokain foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar,…
  • L lizin foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • D kalsin foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida
  • Atropin sulfat foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar,…
  • Infulgan foydalanish bo’yicha ko’rsatmalar, narxlar, haqida

Comments are closed, but trackbacks and pingbacks are open.