Elbek (1898-1939)

Бу менинг қўлимла яратилган гул,
Қандай қила олий, менинг совғам шул.

Элбек (1898-1939)

Қатағонлик даври ўзбек адабиётининг кўзга кўринган вакилларидан бири Элбек — Машриқ Юсуповдир. У 1898 йилда Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманининг Хумсон қишлоғда таваллуд топган.

«Мен — дейди шоир, ўз таржимаи ҳолида, — 1905 йилда эски қишлоқ мактабига кириб ўқидим. Бу мактабда тўрт йил ўқиб, ўқув ёзувни ўргандим. 1910-1911 йилларда жуда қийналдик ва шунинг натижасида бошқа ака-укаларим каби мен ҳам уйни ташлашга мажбур бўлдим».

Ниҳоят, ўша 1911 йили у Тошкентга келиб бир бойга қарол бўлиб ёлланади. Айни пайтда Тошкентнинг Эски шаҳар мавзеидаги Девонбеги маҳалласидаги «Ҳокий» мактабида ўқишни давом эттиради. 1914 йилга келиб, Шайховандтоҳур маҳалласидаги «Намуна» номли мактабга киради. Бир вақтда босмахоналарда ишлайди рўзномалар сотиш билан кун кўради. Октябр тўнтаришидан сўнг (1919) саккиз ойлик муаллимлик курсини битириб, ўқитувчилик қилади, тил-имло муаммолари билан шуғулланади. 1921 йилдан бошлаб Туркистон халқи маорифи комиссарлиги қошидаги илмий муассасаларда фаолият кўрсатади. Ўша даврда нашр этиладиган «Маориф ва ўқитгувчи», «Инқилоб», «Билим ўчоғи» каби ойномалар билан ҳамкорлик, таҳрир хайъатида фаолият қилади.

Унинг ижодининг бошланиши Октябр тўнтариши йилларига тўғри келади. Шоирнинг дастлабки шеърлари «Ел байроғи», «Турон», «Турк сўзи», «Улуғ Туркистон!» каби рўзномаларда босилиб чиқади. 1922 йилга келиб унинг «Бир сўроқ», «Ўксизнинг ўлими», «Қарға», «Бибихоним мадрасаси», «Туркистон» каби шеърлари «Ўзбек ёш шоирлари» деган тўпламга киритилади. Шуни қайд этиш керакки, ҳали бу шеърларда шоир мақсади мавҳум эди.

Шоирнинг 1921 йилда чоп этилган «Армуғон» тўпламида эса асосан унинг масаллари ўрин олган эди. Ундаги «Қайси бири бўри» номли масалида ҳам худди шундай мавҳумлик мавжуд бўлиб, унда олғир одамнинг бўридан ҳам ваҳшийлигини кўрсатади. Аммо, адибнинг «Кучсизлар дунёси» масали ният, мақсад ёрқин кўзга ташланиши билан фарқланиб туради. Унда энди азоб чеккан ёш қонхўрлардан ўч олиш учун курашга киришади. Шундай қилиб, шоир босқичма-босқич маҳорат сари кўтарила боради. Айниқса, унинг «Менинг ҳикоям» номли шеърида муаллифнинг ўзи буни қайд этади. «Шеър ёзиш менга эрмак иш эмас» деб билади. «Мен ҳали битта ҳам шеър айтмадим, фақат шеър йўлидан қайтмадим» деган хулосани беради:

Шоирликдан мақсад, сўз кўчиришмас
Шеърда ҳам мақсад ўй ўчиришмас,
Шоирлнк — маънони тиза билишдир,
Мазмунни рассомдек чиза билишдир.

Элбекнинг кейинчалик яратган «Меҳнат куйлари», «Ғунчалар», «Чирчиқ бўйларида» (1935), «Ашулалар тўплами», «Болалар қўшиги», «Шеърлар тўплами» (1936) каби китобларидаги шеърларида шоир дунёқарашидаги, бадиий маҳоратидаги такомил манаман деб турарди. Айниқса, шоирнинг «Лена қурбонлари», «Озодлик қурбонларига», «Пролетар марши» ҳамда «Сезгилар» тўпламига кирган бир қатор шеърлар ўзининг даъваткорлиги билан ажралиб турарди.

Элбек бир қатор шеърий тўпламлар яратибгина қолмай, ўнлаб достонлар ҳам ижод этган. Унинг «Гўзал қиз» (1927), «Бизники» ва «Пахта» (1929), «Ўтмишим» (1929), «Чирчиқ» (1929), «Батрак колхози» (1930), «Тозагул» (1934), «Ўзбекистон» (1934), «Боғбон» (1935), «Етик» (1935), «Мерган» (1935) асарлари шулар жумласидандир.

Элбек — болалар шоири сифатида ҳам анча баракали ижод қилди. Унинг ўша «Армуғон» тўпламидаги бир қатор шеърлари қатори «Ғунчалар», «Чирчиқ бўйларида» ҳамда «Камбағал йигит ва пардастурхон», «Омонат», «Ерксиз полчи», «Она», «Болалар қўшиги» каби бир қатор шеърлар, достонлар, баллада ва эртаклари фикримизнинг далили эди. Айни чоғда адиб «Ёзув йўллари», «Ўрнак», «Бошланғич мактаб она тили», «Гўзал ёзгичлар» (1924) каби бир қатор дарслик ва қўлланмалар муаллифи сифатида ҳам маълумдир.

Элбек ўзининг ўнлаб шеърлари, масал, достон, таржималари қаторида ҳикоянавис сифатида ҳам адабиётимиз тарихида из қолдирган. Унинг «Дадамат» (1936) тўплампга кирган «Чирчиқ», «Мен ким бўламан», «Ана», «Аноргул», «Қаҳҳорхўжа», «Дадамат» каби ҳикоялари адибнинг шоиргина эмас, носир бўлганлигидан ҳам далолат берди.

Элбек бор-йўғи қирқ йил яшади. У ҳам 1938 йилда Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Отажон Ҳошим, Қаюм Рамазон, Ғози Олим каби қатағонлик қурбони сифатида қатл қилинган. Аммо у ёзгапидек, адабиётнмиз бўстонига турфа гул экиб кетди. Бу унинг асарлари эди. Ҳа:

Бу менинг қўлимла яратилган гул,
Қандай қила олий, менинг совғам шул.

Elbek (1898-1939)

Qatag‘onlik davri o‘zbek adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri Elbek (Mashriq Yusupov)dir. U 1898 yilda Toshkent viloyati, Bo‘stonliq tumanining Xumson qishlog‘ida tavallud topgan. «Men,— deydi shoir o‘z tarjimai holida,— 1905 yilda eski qishloq maktabiga kirib o‘qidim. Bu maktabda to‘rt yil o‘qib, o‘quv, yozuvni o‘rgandim… 1910—1911 yillarda juda qiynaldik va shuning natijasida boshqa aka-ukalarim qatori men ham uyni tashlab ketishga majbur bo‘ldim».

Nihoyat, o‘sha 1911 yili u Toshkentga kelib, bir boyga qarol bo‘lib yollanadi. Ayni paytda Toshkentning Eski shahar mavzesidagi Devonbegi mahallasida joylashgan «Xoniy» maktabida, keyinroq 1914 yili esa Shayxontohur mahallasidagi «Namuna» nomli maktabda o‘qishni davom ettiradi. Shu bilan birga bosmaxonada ishlab, gazetalar sotish bilan kun ko‘radi.

Elbek 1919 yili sakkiz oylik muallimlar kursini bitirib, o‘qituvchilik qiladi. 1921 yildan boshlab Turkiston Xalq maorifi komissarligi qoshidagi ilmiy muassasalarda faoliyat ko‘rsatadi. O‘sha davrda nashr etilgan «Maorif va o‘qituvchi», «Inqilob», «Bilim o‘chog‘i» kabi jurnallar bilan hamkorlik qiladi.

Elbekning dastlabki she’rlari «El bayrog‘i», «Turon», «Turk so‘zi», «Ulug‘ Turkiston» kabi gazetalarda bosilib chiqqan. 1922 yilga kelib, uning «Bir so‘roq», «O‘ksizning o‘limi», «Qarg‘a», «Bibixonim madrasasi», «Turkiston» kabi she’rlari «O‘zbek yosh shoirlari» to‘plamida Fitrat va Cho‘lpon she’rlari bilan birga e’lon qilingan.

Shoirning ilk to‘plami «Armug‘on» 1921 yili nashr etilgan bo‘lib, u asosan masallardan iborat edi. Uning dastlabki she’rlarida ko‘zga tashlangan mavhumlik bu to‘plamdagi «Qaysi biri bo‘ri» masalida ham sezilib turadi. Ammo «Kuchsizlar dunyosi» masalida shoirning niyat va maqsadi xiyla yorqinlik kasb etganki, bu hol muallif ijodi shakllanib borayotganidan darak beradi. Mazkur masalda tasvirlanishicha, endi azob chekkan el qonxo‘rlikdan o‘ch olish uchun kurashga kirishadi. Shunday qilib, shoir bosqichma-bosqich mahorat sari ko‘tarila bordi.

O‘z ijodining tetapoya holatida ekanini sezgan Elbek «Mening hikoyam» she’rida «Men hali bitta ham she’r aytmadim, faqat she’r yo‘lidan qaytmadim»,— deb bejiz aytmagan.

Elbekning keyinchalik yaratgan «Mehnat kuylari», «G‘unchalar», «Chirchiq bo‘ylarida» (1935), «Ashulalar to‘plami», «Bolalar ko‘shig‘i», «She’rlar to‘plami» (1936) kabi kitoblaridagi she’rlarida shoir dunyoqarashidagi, badiiy mahoratidagi takomil «manaman» deb turadi. Ayniqsa, shoirning «Sezgilar» to‘plamiga kirgan qator she’rlari o‘zining da’vatkorligi bilan ajraladi.

Elbek qator she’riy to‘plamlar yaratibgina qolmay, o‘nlab dostonlar ham ijod etgan. Uning «Go‘zal qiz» (1927), «Bizniki», «Paxta» (1929), «O‘tmishim» (1929), «Chirchiq» (1929), «Batrak kolxozi» (1930), «Tozagul» (1934), «O‘zbekiston» (1934), «Bog‘bon» (1935), «Etik» (1935), «Mergan» (1935) asarlari shular jumlasidandir.

Elbek — bolalar shoiri sifatida ham ancha barakali ijod qildi. Uning o‘sha «Armug‘on» to‘plamidagi bir qator she’rlari qatori «G‘unchalar», «Chirchiq bo‘ylarida» hamda «Kambag‘al yigit va pardasturxon», «Omonat», «Erksiz polchi», «Ona», «Bolalar qo‘shig‘i» kabi bir qator she’rlari, dostonlari, ballada va ertaklari fikrimizning dalilidir. Ayni chog‘da adib «Yozuv yo‘llari», «O‘rnak», «Boshlang‘ich maktab ona tili», «Go‘zal yozg‘ichlar» (1934) kabi qator darslik va qo‘llanmalar muallifi sifatida ham ma’lumdir.

Elbek hikoyanavis sifatida ham adabiyotimiz tarixida iz qoldirgan. Uning «Dadamat» (1936) to‘plamiga kirgan «Chirchiq», «Men kim bo‘laman», «Ana», «Anorgul», «Qahhorxo‘ja», «Dadamat» kabi hikoyalari adibning durustgina nosir bo‘lganligidan ham dalolat beradi.

Elbek bor-yo‘g‘i qirq yil yashadi. U ham 1937 yilda «xalq dushmani» sifatida qamoqqa olingan va Magadandagi lagerlarning birida 1939 yil 11 fevralda vafot etgan.

Lotin alifbosida maqola: Elbek (1898-1939) haqida to’liq ma’lumot kategoriyasi: Adabiyot fikringiz bo’lsa izohda qoldiring va do’stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo’lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)

Элбек (1898-1939)

Qatag‘onlik davri o‘zbek adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri Elbek (Mashriq Yusupov)dir. U 1898 yilda Toshkent viloyati, Bo‘stonliq tumanining Xumson qishlog‘ida tavallud topgan. «Men,— deydi shoir o‘z tarjimai holida,— 1905 yilda eski qishloq maktabiga kirib o‘qidim. Bu maktabda to‘rt yil o‘qib, o‘quv, yozuvni o‘rgandim. 1910—1911 yillarda juda qiynaldik va shuning natijasida boshqa aka-ukalarim qatori men ham uyni tashlab ketishga majbur bo‘ldim».

Nihoyat, o‘sha 1911 yili u Toshkentga kelib, bir boyga qarol bo‘lib yollanadi. Ayni paytda Toshkentning Eski shahar mavzesidagi Devonbegi mahallasida joylashgan «Xoniy» maktabida, keyinroq 1914 yili esa Shayxontohur mahallasidagi «Namuna» nomli maktabda o‘qishni davom ettiradi. Shu bilan birga bosmaxonada ishlab, gazetalar sotish bilan kun ko‘radi.

Elbek 1919 yili sakkiz oylik muallimlar kursini bitirib, o‘qituvchilik qiladi. 1921 yildan boshlab Turkiston Xalq maorifi komissarligi qoshidagi ilmiy muassasalarda faoliyat ko‘rsatadi. O‘sha davrda nashr etilgan «Maorif va o‘qituvchi», «Inqilob», «Bilim o‘chog‘i» kabi jurnallar bilan hamkorlik qiladi.

Elbekning dastlabki she’rlari «El bayrog‘i», «Turon», «Turk so‘zi», «Ulug‘ Turkiston» kabi gazetalarda bosilib chiqqan. 1922 yilga kelib, uning «Bir so‘roq», «O‘ksizning o‘limi», «Qarg‘a», «Bibixonim madrasasi», «Turkiston» kabi she’rlari «O‘zbek yosh shoirlari» to‘plamida Fitrat va Cho‘lpon she’rlari bilan birga e’lon qilingan.

Shoirning ilk to‘plami «Armug‘on» 1921 yili nashr etilgan bo‘lib, u asosan masallardan iborat edi. Uning dastlabki she’rlarida ko‘zga tashlangan mavhumlik bu to‘plamdagi «Qaysi biri bo‘ri» masalida ham sezilib turadi. Ammo «Kuchsizlar dunyosi» masalida shoirning niyat va maqsadi xiyla yorqinlik kasb etganki, bu hol muallif ijodi shakllanib borayotganidan darak beradi. Mazkur masalda tasvirlanishicha, endi azob chekkan el qonxo‘rlikdan o‘ch olish uchun kurashga kirishadi. Shunday qilib, shoir bosqichma-bosqich mahorat sari ko‘tarila bordi.

O‘z ijodining tetapoya holatida ekanini sezgan Elbek «Mening hikoyam» she’rida «Men hali bitta ham she’r aytmadim, faqat she’r yo‘lidan qaytmadim»,— deb bejiz aytmagan.

Elbekning keyinchalik yaratgan «Mehnat kuylari», «G‘unchalar», «Chirchiq bo‘ylarida» (1935), «Ashulalar to‘plami», «Bolalar ko‘shig‘i», «She’rlar to‘plami» (1936) kabi kitoblaridagi she’rlarida shoir dunyoqarashidagi, badiiy mahoratidagi takomil «manaman» deb turadi. Ayniqsa, shoirning «Sezgilar» to‘plamiga kirgan qator she’rlari o‘zining da’vatkorligi bilan ajraladi.

Elbek qator she’riy to‘plamlar yaratibgina qolmay, o‘nlab dostonlar ham ijod etgan. Uning «Go‘zal qiz» (1927), «Bizniki», «Paxta» (1929), «O‘tmishim» (1929), «Chirchiq» (1929), «Batrak kolxozi» (1930), «Tozagul» (1934), «O‘zbekiston» (1934), «Bog‘bon» (1935), «Etik» (1935), «Mergan» (1935) asarlari shular jumlasidandir.

Elbek — bolalar shoiri sifatida ham ancha barakali ijod qildi. Uning o‘sha «Armug‘on» to‘plamidagi bir qator she’rlari qatori «G‘unchalar», «Chirchiq bo‘ylarida» hamda «Kambag‘al yigit va pardasturxon», «Omonat», «Erksiz polchi», «Ona», «Bolalar qo‘shig‘i» kabi bir qator she’rlari, dostonlari, ballada va ertaklari fikrimizning dalilidir. Ayni chog‘da adib «Yozuv yo‘llari», «O‘rnak», «Boshlang‘ich maktab ona tili», «Go‘zal yozg‘ichlar» (1934) kabi qator darslik va qo‘llanmalar muallifi sifatida ham ma’lumdir.

Elbek hikoyanavis sifatida ham adabiyotimiz tarixida iz qoldirgan. Uning «Dadamat» (1936) to‘plamiga kirgan «Chirchiq», «Men kim bo‘laman», «Ana», «Anorgul», «Qahhorxo‘ja», «Dadamat» kabi hikoyalari adibning durustgina nosir bo‘lganligidan ham dalolat beradi.

Elbek bor-yo‘g‘i qirq yil yashadi. U ham 1937 yilda «xalq dushmani» sifatida qamoqqa olingan va Magadandagi lagerlarning birida 1939 yil 11 fevralda vafot etgan.