Sulton Husayn Boyqaro – Sultan Husayn Bayqara

Husayn Boyqaro turkiy tilda yozishni ragʻbatlantirgan va shunga daʼvat qilgan. Oʻzi ham badiiy ijod bilan shugʻullanib, «Husayniy» taxallusi bilan sheʼrlar yozgan, sheʼriyat majlislari tashkil etib, shoirlarga rahnamolik qilgan. Undan bizgacha sheʼrlar devoni va navoiyga bagʻishlangan «Risola» asari yetib kelgan. «Risola» asari 1945-y. da turk olimi Ismoil Hikmat tomonidan topilib, ilmiy muomalaga kiri-tilgan. Shoh shoirning hozirgacha 202 gʻazal, Navoiy gazaliga bogʻlangan 3 muxammas, 6 ruboiy, shuningdek, fors-tojikcha 2 gʻazal. 1 ruboiy va bir necha baytlari maʼlum. Gʻazallarining barchasi ramal bahrida. Lekin ular Husayn Boyqaroning tabʼi baland, didi nozik shoir boʻlganligini koʻrsatadi. Navoiy «Majolis un-nafois» tazkirasining 8-majlisini toʻliq Husayn Boyqaro ijo-dida bagʻishlab, uning devonidagi 164 gʻazalning matlaʼini keltiradi va u qoʻllagan badiiy timsollar, sheʼriy sanʼatlar, nozik maʼno va ohorli tashbehlar xususida fikr yuritadi. Husayn Boyqaro gʻazallari tilining musiqiyligi va jarangdorligi bilan ajralib turadi.

Husayniy (Husayn Boyqaro). G’azallar, muxammas, to’rtliklar

Ҳусайний тахаллуси билан ижод қилган Ҳусайн Бойқаро ( 1438 — 1506 ) Соҳибқирон Амир Темур Кўрагон наслидан бўлиб, Мирзо Мансур бинни Мирзо Бойқаронинг ўғлидир.У 1438 йилда Ҳирот шаҳрида таваллуд топган. Тарихий ва баъзи адабий манбаларнинг берган маълумотларига кўра, Алишер Навоийнинг отаси (Ғиёсиддин Муҳаммад) Кичкина бахши Баҳодур Мирзо Бойқаронинг ўғли Ғиёсиддин Мансур билан эмикдош (кўкалдош) бўлган.

ҲУСАЙНИЙ
ҒАЗАЛЛАР,МУХАММАС, ТЎРТЛИКЛАР

Ҳусайний тахаллуси билан ижод қилган Ҳусайн Бойқаро ( 1438 — 1506 ) Амир Темур наслидан бўлиб, Соҳибқироннинг иккинчи ўғли Умаршайх мирзонинг авлодидан бўлмиш Мирзо Мансур бинни Мирзо Бойқаронинг ўғлидир. Онаси Амир Темурнинг ўртанча ўғли Мироншоҳ мирзонинг қизи Ферузабегимдир. Ҳусайн Бойқаро 1438 йилда Ҳирот шаҳрида таваллуд топган. Тарихий ва баъзи адабий манбаларнинг берган маълумотларига кўра, Алишер Навоийнинг отаси (Ғиёсиддин Муҳаммад) Кичкина бахши Баҳодур Мирзо Бойқаронинг ўғли Ғиёсиддин Мансур билан эмикдош (кўкалдош) бўлган.
Ҳусайн Бойқаро узоқ давом этган кураш ва олишувлардан кейин 1469 йилда Соҳибқирон ўлимидан кейинги талотумлар оқибатида иккига бўлинган (Мовароуннаҳр ва Хуросон) салтанатнинг Хуросон қисми маркази — Ҳирот тахтини эгаллайди. Ҳусайн Бойқаро тахтга чиққанда Алишер Навоий Самарқандда эди.Ҳиротнинг янги ҳукмдори ўзининг мактабдош дўстини Ҳиротга таклиф қилди ва салтанат ишларига жалб этди.
Султон Ҳусайн Бойқаро даврида Ҳирот бутун Шгарқда илм,санъат ва адабитотнинг яшнаган марказига айланди.Алишер Навоий бошчилик қилган, Ҳусайн Бойқаро хайрихоҳлик билан қараган Ҳирот маданий муҳитида машҳур тилшунослар ва тарихчилар,хаттот ва котиблар,бастакор ва хонандалар,мусаввирлар ва наққошлар,созанда ва ҳофизлар,файласуф ва мусиқашунослар,шоир ва адиблар ижод қилардилар.Заҳириддин Муҳаммад Бобур тили билан айтганда,”Султон Ҳусайн Мирзонинг замони ажаб замоне эди,аҳли фазл ва беназир элдин Хуросон,батахсис Ҳирий шаҳри мамлу эди.Ҳар кишинингким, бир ишга машғуллуғи бор эди,ҳиммати ва ғарази ул эрдиким,ул ишни камолға тегургай…” ( Бобур. ”Бобурнома”. Тошкент,1960,239-240 бетлар)
Ҳусайн Бойқаронинг ўзи ўша давр адабиётининг анчагина кўзга кўринган намояндаларидан эди. У “Ҳусайний” тахаллуси билан ижод қилган. Алишер Навоийнинг хабар беришича, ҳар икки: туркий ва форсий тилда шеър яратиш иқтидорига эга бўлган Ҳусайн Бойқаро асосан ўзбек тилида ижод қилган.Шу тилда ёзган асарларидан девон ҳам тузган.Шунингдек,унинг Алишер Навоий ижодига бағишланган рисоласи ҳам ўзбек адабиётидаги қимматбаҳо манбаълардан саналади.
Султон Ҳусайн Бойқаро 1506 йил 4 майда шайбонийларга қарши ҳарбий юришга чиққан пайтида Ҳирот яқинидаги Бобо Илоҳий манзвафот этади.

ҒАЗАЛЛАР

Бўлди гул вақтию мен дарду ғамида мубтало,
Ишқ ўтидин лоладек бағримда юз доғи бало.

Ҳоли зорин,мен киби султондин айру тушгали,
Япроқ эрмас, гулдаким юз тил била айлар адо.

Мен билур эрдимки, йўқтур интиҳо ишқимда ҳеч,
То гули васлинг била қилдим муҳаббат ибтидо.

Лоладек май жомини тутгил ғанимат,гул чоғи.
Хосаиким,ишрат урди булбули бедил садо.

Гар ҳусайний,топмади барге жамолинг боғидин,
Бу чаманда,эй гули наврас,санга бўлсун бақо.

Фироқингда хаста кўнглум қатра-қатра қон эрур,
Оллоҳ-оллоҳ,бу не ҳажри беҳаду поён эрур?

Ҳар сари юз заҳм эрур жисмимда,ваҳ,нозиж била
Ҳажр ўқидин ҳар жароҳат ичра бир пайкон эрур.

Кўз қилур бу важҳдин тунлар дури ашкин нисор –
Ким,хаёлинг жон уйида бир кеча меҳмон эрур.

Ханжари жавринг дурур ўтлуғ кўнгул осойиши,
Сув нечукким, ташна лаблар дардиға дармон эрур.

Эй Ҳусайний,ҳажр аро бехудлуғум айб этмагай,
Ҳар кишиким бир пари ишқида саргардон эрур.

Эй кўнгул, ул дилрабонинг ўзга ёри бор эмиш,
Ваҳ,санга душман бўлуб, ул ўзгаларга ёр эмиш.

Ҳар замон юз бор дил озоридин кўнглумдадур,
Баҳким,озори бузуқ кўнглумда мунча бор эмиш.

Дарди ишқинг шарҳини кўзумга дегач тўкти ёш,
Ваҳки,они ёр соғиндим,ул вале ағёр эмиш.

Зор ўлуб ишқида озори келурни билмадим,
Зорларға ишқдин келган насиб озор эмиш.

Юз очиб ўртар мени,ваҳ,ишқ ўтидин не гила –
Ким, манга ўт солғучи ул оташин рухсор эмиш.

Ҳажрида бечоралиғдин оҳ-вовайло не суд —
Ким,балолиғ ишқ ила бечоралиғ ночор эмиш.

Эй Ҳусайний,дер эдинг ул дилрабони бевафо,
Мен ҳам ани мубҳам этибменким,онча бор эмиш.

Ғунчани оғзинг десам,найлай анинг гуфтори йўқ,
Сарвни қаддинг десам,нетай анинг рафтори йўқ.

Ойни не янглиғ санга нисбат қилурким,ҳусн аро
Сарвдек ҳам қадди йўқ,ҳам гул киби рухсори йўқ.

Зулфунга сунбулни не навъ айлагай ташбиҳким,
Ҳам дилосо атри йўқ,ҳам жон риштасидек тори йўқ.

Айта олмон лаълингга ёқут ўхшарким, онинг
Ҳам чучук таъми-ю ҳам жонбахшлиқ осори йўқ.

Гар рақибингдин мени ўксук кўрарсен тонг эмас,
Кимки ошиқ бўлди итдин кам ҳам онинг ори йўқ.

Истасанг кўнглумга осойиш қадаҳ тут, соқиё,
Ким даме йўқким улусдин юз туман озори йўқ.

Кўйида итти Ҳусайний кўнгли, тонг йўқ, истаса —
Ким, бўлубтур онда бир девонаи афгори йўқ.

Чун жунун занжирига бўлдум гирифтор, эй кўнгул,
Бўлғасен мен телба ҳолидин хабардор, эй кўнгул.

Қочсам ул занжир ила оворалиғ саҳросига,
Қилма ҳолимни хирад аҳлиға изҳор, эй кўнгул.

Қўйки давроннинг жафо ойин эли бедодидин,
Бўлмасин ҳаргиз алар ичра падидор, эй кўнгул.

Анда ҳам қўймай топиб, “девонадур”, деб боғлабон,
Судраб элтур бўлсалар халқи ситамкор, эй кўнгул.

Келди ул маҳваш менинг жонимға бедод этгали,
Эмди мендин лаҳзае айрилма зинҳор, эй кўнгул.

Шояд ул янглиғ томошо сори маҳвшлар била
Келгай ул шамшод қадду моҳрухсор, эй кўнгул.

Кўргач они гар Ҳусайний янглиғ этсанг тарки ҳуш,
Ҳасратида қилғасен жонимни ийсор, эй кўнгул.

Неча куйгай ҳажр ила фарсуда жоним дам-бадам,
Ҳажридин кўнглумга юз ғам,ғам уза дарду алам.

Ёр борди кўздину кўнглимда фурқат шиддати,
Ҳажри бедод айлади,жонимға даврон жавр ҳам.

Кеча-кундуз жонима,ваҳки,балолар юз қўюб,
Шом то субҳ уйқу йўқдин кўнглума юз минг ситам.

Ҳажр аро сабрим йўқи андуҳ аро кўп музтариб,
Ашкдин сели бало,оҳ ўтидин ҳар дам алам.

Барча бир сорию йўқтур ёр васлидин умед,
Топкасен васл,эй кўнгул, ул дамки бўлғайсен адам.

Эй Ҳусайний,мотамим шарҳини дедимким ёзай,
Сўзидин ҳам сафҳаға ўт тушти, ҳам куйди қалам.

Эй сабо бергил хабар,сарви равоним келдиму,
Жон иси сендин келур, руҳи равоним келдиму?

Ҳажр даштида мунграб қолмиш эрди хаста жон,
Ваҳ денгизким, ул ғариби нотавоним келдиму?

Келган эрмиш хўблар ишқ аҳли қонин тўккали,
Эй кўнгул,кўрким менинг қатлимга жоним келдиму?

Зулфида сен банду мен кўйида бемор, эй кўнгул,
Заъфдин деким,санга мунглуғ забоним келдиму?

Ёр меҳмон бўлса жисм уйига,жон айлай нисор,
Айтингиз,эй дўстларким,меҳмоним келдиму?

Раҳм этиб бир кун Ҳусайнийни итингдин сўрғасен,
Ул маломат кўйида итган ямоним келдиму?

Бир қуёш ҳажрида чектим ўтлуғ афғон бу кеча,
Куймаким дудидин ўлди чарх гирён бу кеча.

Ул қуёш ҳижронида ҳар бир қароси шаклидин
Қўйдилар ҳар бир кўзум бир доғи хирмон бу кеча.

Шоми ҳижронимни билмонки, бу янглиғ туйрадур,
Ё қилибтур дуди оҳим ойни пинҳон бу кеча.

Тўкти кавкаб фурқатинг шомида кўзум ончаким,
Қолди гардун юз туман кўз бирла ҳайрон бу кеча.

Эй ажал, додимға етгил бу қатиғ ҳолатдаким,
Йўқтурур пайдо менинг шомимға поён бу кеча.

Парчаминг тонг елидин ошуфта бўлмуш бу кеча —
Ким, қилибдур рўзғоримни паришон бу кеча.

Эй Ҳусайний, ёрнинг кўксимга етган новакин,
Жон бериб қилдим бузуғ кўнглумға меҳмон бу кеча.

Вой,юз минг войким,сарви равоним бордило,
Сабру ҳушим мулкидин ороми жоним бордило.

Риштаи жоним била васли анинг пайванд эди,
Жовидон фурқат келиб пайванди жоним бордило.

Ким била ангизи меҳр эткаймен эмди,эй кўнгул,
Чунки Меҳрангиз отлиғ меҳрибоним бордило.

Сўрма жоним ҳолидин,доғи жаҳон иқболидин,
Эй рафиқи меҳрибон, жону жаҳоним бордило.

Нотавон бўлсам ғариб эрмас анинг ҳижронидин,
Не учунким ул ғариби нотавоним бордило.

Гарчи истаб топмадим,лекин кўзумдин борғали,
Они истаб юз сори ашки равоним бордило.

Эй Ҳусайний,ҳажрида топсам ҳалоки жовидон,
Қилмағил ҳайрат,ҳаёти жовидоним бордило.

Ваҳки,ғам даштида итган нотавон кўнглум қани,
Тарки жоним айлаган бехонумон кўнглум қани?

Не нишонидин хабар топтим,не отидин асар,
Ҳажр водисинда беному нишон кўнглум қани?

Демаким,жонингға ором истасанг топшур кўнгул,
Сен бурун кўргандек,эй оромижон, кўнглум қани?

Лутфлар қилмиш жаҳон расвоси ушшоқиға ёр,
Ваҳ, мунингдек чоғда расвои жаҳон кўнглум қани?

Сел сочар гулбарги бўстон ичра ул ой бошиға,
Бу маҳалда томғудек ҳар қатра қон кўнглум қани?

Сен худ айтурсенки,ишқ ичра керак кўнглумға сабр,
Сабр этарға,эй рафиқи меҳрибон, кўнглум қани?

Эйки,дерсенким Ҳусайний ўзгага бермиш кўнгул,
Ўзгага бермак учун, эй бадгумон, кўнглум қани?

Ҳеч мусулмонға, нигоро,доғи ҳижрон бўлмасун —
Ким,висолингдин жудо бўлса,анга жон бўлмасун.

Кўз учидин новаки жаврунг била ўлтур мани,
Домани покинг,бегим,ногаҳ яна қон бўлмасун.

Хаста кўнглум банди зулфунгдин паришондур басе,
Жамъ қилғил сунбулингниким, паришон бўлмасун.

Жонға еттим дилбари нодон элиндин, оҳ,оҳ!
Ҳеч кишининг дунёда маҳбуби нодон бўлмасун.

Жон берурда келиб ўлтур,бир даме кўрай сени —
Ким,Ҳусайний кўнглида, эй дўст, армон бўлмасун.

ҲУСАЙНИЙНИНГ АЛИШЕР НАВОИЙ ҒАЗАЛИГА МУХАММАСИ

Лаъли жонбахшиндин айру оби ҳайвонни нетай?
Ҳардам ар юз жон берур, жононасиз жонни нетай?
Гар эмас манзур юзинг,ҳуру ғилмонни нетай?
Гулшани кўюнгдин айру боғи ризвонни нетай?
Бошима гар гул сочар,сенсиз гул афшонни нетай?

Ҳажри андуҳида то гулшан аро қилдим гузар,
Сарв бўйи қоматингнинг нахлидин берди хабар,
Лекин онинг васлидин не баҳра топдим,не самар,
Нахли қаддинг чун эмас гирён кўзумда жилвагар,
Жуибор атрофида сарви хиромонни нетай?

Жисму жонни истамон,биллаҳки,жонондан жудо,
Кўрсанг ул маҳвашни,ҳолим арз этиб айт,эй сабо,
Лек зинҳор оллида бу навъ қилғайсен адо,
Ул итингга бўлмаса тўъма наволингда фидо,
Заъфлик пайкарни найлай, нотавон жонни нетай?

Бирдам,эй аҳбоб,ҳар сори қошимдан кетмангиз,
Ҳарнаким дерман муважжаҳ бўлмаса,эшитмангиз,
Буки дерман чеҳрадин қонлиғ ёшим оритмангиз,
Лаългун ашким лаби ҳижронида айб этмангиз,
Кўз йўлидин тўкмайин бағримдаги қонни нетай?

Бу ажабдурким,санга маълум бўлмайдур бу сир —
Ким,эрурмен лаъли шавқидин ўлумга мунтазир,
Гар суюнгдин ҳар нафас юз жом берсанг,бор музир,
Зулмати ҳажрида чашманг васфин этма,эй Хизр,
Менки умрумдан тўйибмен,оби ҳайвонни нетай?

Сўз иложимдан дема,эй баҳри ишқ ичра ғариқ,
Ким бўлубтур деб ғамингдин доғ ила жисминг ҳариқ,
Гар манга борсен муҳиббу мушфиқу ёру шафиқ,
Доғима марҳамни кўп таклиф қилма,эй рафиқ,
Туттум ул доғим ўнгалди, доғи ҳижронни нетай?

То айирди мендин ул маҳвашни чархи кажниҳод,
Эй Ҳусайний, телба кўнглум бўлмади бир лаҳза шод,
Оқибат чун топмадим ул шўх васлидин мурод,
Ёрдин айру бузуғ кўнглумга қилдим хайрбод,
Эй Навоий, ўйла ганж ўлмай чу вайронни нетай?

ТЎРТЛИКЛАР

Кўрсатма чаманда сарви йўлдош манга –
Ким,кўрганидан кўздин оқар ёш манга.
Индурса не бўлди ҳар нафас бош манга,
Ул сарви равонки, бўлди бўйдош манга.

Ул шўхки бирдам манга ҳамдам бўлмас,
Захм урса фироқи,васли марҳам бўлмас.
Ишқида кўнгул насиби жуз ғам бўлмас,
Кўнгул кўтарай десам, кўнгул ҳам бўлмас.

HUSAYNIY
G’AZALLAR,TO’RTLIKLAR

Husayniy taxallusi bilan ijod qilgan Husayn Boyqaro ( 1438 — 1506 ) Sohibqiron Amir Temur Ko’ragon naslidan bo’lib,Mirzo Mansur binni Mirzo Boyqaroning o’g’lidir.U 1438 yilda Hirot shahrida tavallud topgan. Tarixiy va ba’zi adabiy manbalarning bergan ma’lumotlariga ko’ra,Alisher Navoiyning otasi (G’iyosiddin Muhammad) Kichkina baxshi Bahodur Mirzo Boyqaroning o’g’li G’iyosiddin Mansur bilan emikdosh (ko’kaldosh) bo’lgan. Husayn Boyqaro uzoq davom etgan kurash va olishuvlardan keyin 1469 yilda Sohibqiron o’limidan keyingi talotumlar oqibatida ikkiga bo’lingan (Movarounnahr va Xuroson) saltanatning Xuroson qismi markazi — Hirot taxtini egallaydi.Husayn Boyqaro taxtga chiqqanda Alisher Navoiy Samarqandda edi.Hirotning yangi hukmdori o’zining maktabdosh do’stini Hirotga taklif qildi va saltanat ishlariga jalb etdi. Sulton Husayn Boyqaro davrida Hirot butun Shgarqda ilm,san’at va adabitotning yashnagan markaziga aylandi.Alisher Navoiy boshchilik qilgan, Husayn Boyqaro xayrixohlik bilan qaragan Hirot madaniy muhitida mashhur tilshunoslar va tarixchilar,xattot va kotiblar,bastakor va xonandalar,musavvirlar va naqqoshlar,sozanda va hofizlar,faylasuf va musiqashunoslar,shoir va adiblar ijod qilardilar.Zahiriddin Muhammad Bobur tili bilan aytganda,”Sulton Husayn Mirzoning zamoni ajab zamone edi,ahli fazl va benazir eldin Xuroson,bataxsis Hiriy shahri mamlu edi.Har kishiningkim, bir ishga mashg’ullug’i bor edi,himmati va g’arazi ul erdikim,ul ishni kamolg’a tegurgay…” ( Bobur. ”Boburnoma”. Toshkent,1960,239-240 betlar). Husayn Boyqaroning o’zi o’sha davr adabiyotining anchagina ko’zga ko’ringan namoyandalaridan edi. U “Husayniy” taxallusi bilan ijod qilgan.
Alisher Navoiyning xabar berishicha, har ikki: turkiy va forsiy tilda she’r yaratish iqtidoriga ega bo’lgan Husayn Boyqaro asosan o’zbek tilida ijod qilgan.Shu tilda yozgan asarlaridan devon ham tuzgan.Shuningdek,uning Alisher Navoiy ijodiga bag’ishlangan risolasi ham o’zbek adabiyotidagi qimmatbaho manba’lardan sanaladi.
Sulton Husayn Boyqaro 1506 yilda shayboniylarga qarshi harbiy yurishga chiqqan paytida vafot etadi.

G’AZALLAR

Bo’ldi gul vaqtiyu men dardu g’amida mubtalo,
Ishq o’tidin loladek bag’rimda yuz dog’i balo.

Holi zorin,men kibi sultondin ayru tushgali,
Yaproq ermas, guldakim yuz til bila aylar ado.

Men bilur erdimki, yo’qtur intiho ishqimda hech,
To guli vasling bila qildim muhabbat ibtido.

Loladek may jomini tutgil g’animat,gul chog’i.
Xosaikim,ishrat urdi bulbuli bedil sado.

Gar husayniy,topmadi barge jamoling bog’idin,
Bu chamanda,ey guli navras,sanga bo’lsun baqo.

Firoqingda xasta ko’nglum qatra-qatra qon erur,
Olloh-olloh,bu ne hajri behadu poyon erur?

Har sari yuz zahm erur jismimda,vah,nozij bila
Hajr o’qidin har jarohat ichra bir paykon erur.

Ko’z qilur bu vajhdin tunlar duri ashkin nisor –
Kim,xayoling jon uyida bir kecha mehmon erur.

Xanjari javring durur o’tlug’ ko’ngul osoyishi,
Suv nechukkim, tashna lablar dardig’a darmon erur.

Ey Husayniy,hajr aro bexudlug’um ayb etmagay,
Har kishikim bir pari ishqida sargardon erur.

Ey ko’ngul, ul dilraboning o’zga yori bor emish,
Vah,sanga dushman bo’lub, ul o’zgalarga yor emish.

Har zamon yuz bor dil ozoridin ko’nglumdadur,
Bahkim,ozori buzuq ko’nglumda muncha bor emish.

Dardi ishqing sharhini ko’zumga degach to’kti yosh,
Vahki,oni yor sog’indim,ul vale ag’yor emish.

Zor o’lub ishqida ozori kelurni bilmadim,
Zorlarg’a ishqdin kelgan nasib ozor emish.

Yuz ochib o’rtar meni,vah,ishq o’tidin ne gila –
Kim, manga o’t solg’uchi ul otashin ruxsor emish.

Hajrida bechoralig’din oh-vovaylo ne sud —
Kim,balolig’ ishq ila bechoralig’ nochor emish.

Ey Husayniy,der eding ul dilraboni bevafo,
Men ham ani mubham etibmenkim,oncha bor emish.

G’unchani og’zing desam,naylay aning guftori yo’q,
Sarvni qadding desam,netay aning raftori yo’q.

Oyni ne yanglig’ sanga nisbat qilurkim,husn aro
Sarvdek ham qaddi yo’q,ham gul kibi ruxsori yo’q.

Zulfunga sunbulni ne nav’ aylagay tashbihkim,
Ham diloso atri yo’q,ham jon rishtasidek tori yo’q.

Ayta olmon la’lingga yoqut o’xsharkim, oning
Ham chuchuk ta’mi-yu ham jonbaxshliq osori yo’q.

Gar raqibingdin meni o’ksuk ko’rarsen tong emas,
Kimki oshiq bo’ldi itdin kam ham oning ori yo’q.

Istasang ko’nglumga osoyish qadah tut, soqiyo,
Kim dame yo’qkim ulusdin yuz tuman ozori yo’q.

Ko’yida itti Husayniy ko’ngli, tong yo’q, istasa —
Kim, bo’lubtur onda bir devonai afgori yo’q.

Chun junun zanjiriga bo’ldum giriftor, ey ko’ngul,
Bo’lg’asen men telba holidin xabardor, ey ko’ngul.

Qochsam ul zanjir ila ovoralig’ sahrosiga,
Qilma holimni xirad ahlig’a izhor, ey ko’ngul.

Qo’yki davronning jafo oyin eli bedodidin,
Bo’lmasin hargiz alar ichra padidor, ey ko’ngul.

Anda ham qo’ymay topib, “devonadur”, deb bog’labon,
Sudrab eltur bo’lsalar xalqi sitamkor, ey ko’ngul.

Keldi ul mahvash mening jonimg’a bedod etgali,
Emdi mendin lahzae ayrilma zinhor, ey ko’ngul.

Shoyad ul yanglig’ tomosho sori mahvshlar bila
Kelgay ul shamshod qaddu mohruxsor, ey ko’ngul.

Ko’rgach oni gar Husayniy yanglig’ etsang tarki hush,
Hasratida qilg’asen jonimni iysor, ey ko’ngul.

Necha kuygay hajr ila farsuda jonim dam-badam,
Hajridin ko’nglumga yuz g’am,g’am uza dardu alam.

Yor bordi ko’zdinu ko’nglimda furqat shiddati,
Hajri bedod ayladi,jonimg’a davron javr ham.

Kecha-kunduz jonima,vahki,balolar yuz qo’yub,
Shom to subh uyqu yo’qdin ko’ngluma yuz ming sitam.

Hajr aro sabrim yo’qi anduh aro ko’p muztarib,
Ashkdin seli balo,oh o’tidin har dam alam.

Barcha bir soriyu yo’qtur yor vaslidin umed,
Topkasen vasl,ey ko’ngul, ul damki bo’lg’aysen adam.

Ey Husayniy,motamim sharhini dedimkim yozay,
So’zidin ham safhag’a o’t tushti, ham kuydi qalam.

Ey sabo bergil xabar,sarvi ravonim keldimu,
Jon isi sendin kelur, ruhi ravonim keldimu?

Hajr dashtida mungrab qolmish erdi xasta jon,
Vah dengizkim, ul g’aribi notavonim keldimu?

Kelgan ermish xo’blar ishq ahli qonin to’kkali,
Ey ko’ngul,ko’rkim mening qatlimga jonim keldimu?

Zulfida sen bandu men ko’yida bemor, ey ko’ngul,
Za’fdin dekim,sanga munglug’ zabonim keldimu?

Yor mehmon bo’lsa jism uyiga,jon aylay nisor,
Aytingiz,ey do’stlarkim,mehmonim keldimu?

Rahm etib bir kun Husayniyni itingdin so’rg’asen,
Ul malomat ko’yida itgan yamonim keldimu?

Bir quyosh hajrida chektim o’tlug’ afg’on bu kecha,
Kuymakim dudidin o’ldi charx giryon bu kecha.

Ul quyosh hijronida har bir qarosi shaklidin
Qo’ydilar har bir ko’zum bir dog’i xirmon bu kecha.

Shomi hijronimni bilmonki, bu yanglig’ tuyradur,
Yo qilibtur dudi ohim oyni pinhon bu kecha.

To’kti kavkab furqating shomida ko’zum onchakim,
Qoldi gardun yuz tuman ko’z birla hayron bu kecha.

Ey ajal, dodimg’a yetgil bu qatig’ holatdakim,
Yo’qturur paydo mening shomimg’a poyon bu kecha.

Parchaming tong yelidin oshufta bo’lmush bu kecha —
Kim, qilibdur ro’zg’orimni parishon bu kecha.

Ey Husayniy, yorning ko’ksimga yetgan novakin,
Jon berib qildim buzug’ ko’nglumg’a mehmon bu kecha.

Voy,yuz ming voykim,sarvi ravonim bordilo,
Sabru hushim mulkidin oromi jonim bordilo.

Rishtai jonim bila vasli aning payvand edi,
Jovidon furqat kelib payvandi jonim bordilo.

Kim bila angizi mehr etkaymen emdi,ey ko’ngul,
Chunki Mehrangiz otlig’ mehribonim bordilo.

So’rma jonim holidin,dog’i jahon iqbolidin,
Ey rafiqi mehribon, jonu jahonim bordilo.

Notavon bo’lsam g’arib ermas aning hijronidin,
Ne uchunkim ul g’aribi notavonim bordilo.

Garchi istab topmadim,lekin ko’zumdin borg’ali,
Oni istab yuz sori ashki ravonim bordilo.

Ey Husayniy,hajrida topsam haloki jovidon,
Qilmag’il hayrat,hayoti jovidonim bordilo.

Vahki,g’am dashtida itgan notavon ko’nglum qani,
Tarki jonim aylagan bexonumon ko’nglum qani?

Ne nishonidin xabar toptim,ne otidin asar,
Hajr vodisinda benomu nishon ko’nglum qani?

Demakim,joningg’a orom istasang topshur ko’ngul,
Sen burun ko’rgandek,ey oromijon, ko’nglum qani?

Lutflar qilmish jahon rasvosi ushshoqig’a yor,
Vah, muningdek chog’da rasvoi jahon ko’nglum qani?

Sel sochar gulbargi bo’ston ichra ul oy boshig’a,
Bu mahalda tomg’udek har qatra qon ko’nglum qani?

Sen xud aytursenki,ishq ichra kerak ko’nglumg’a sabr,
Sabr etarg’a,ey rafiqi mehribon, ko’nglum qani?

Eyki,dersenkim Husayniy o’zgaga bermish ko’ngul,
O’zgaga bermak uchun, ey badgumon, ko’nglum qani?

Hech musulmong’a, nigoro,dog’i hijron bo’lmasun —
Kim,visolingdin judo bo’lsa,anga jon bo’lmasun.

Ko’z uchidin novaki javrung bila o’ltur mani,
Domani poking,begim,nogah yana qon bo’lmasun.

Xasta ko’nglum bandi zulfungdin parishondur base,
Jam’ qilg’il sunbulingnikim, parishon bo’lmasun.

Jong’a yettim dilbari nodon elindin, oh,oh!
Hech kishining dunyoda mahbubi nodon bo’lmasun.

Jon berurda kelib o’ltur,bir dame ko’ray seni —
Kim,Husayniy ko’nglida, ey do’st, armon bo’lmasun.

HUSAYNIYNING ALISHER NAVOIY G’AZALIGA MUXAMMASI

La’li jonbaxshindin ayru obi hayvonni netay?
Hardam ar yuz jon berur, jononasiz jonni netay?
Gar emas manzur yuzing,huru g’ilmonni netay?
Gulshani ko’yungdin ayru bog’i rizvonni netay?
Boshima gar gul sochar,sensiz gul afshonni netay?

Hajri anduhida to gulshan aro qildim guzar,
Sarv bo’yi qomatingning naxlidin berdi xabar,
Lekin oning vaslidin ne bahra topdim,ne samar,
Naxli qadding chun emas giryon ko’zumda jilvagar,
Juibor atrofida sarvi xiromonni netay?

Jismu jonni istamon,billahki,jonondan judo,
Ko’rsang ul mahvashni,holim arz etib ayt,ey sabo,
Lek zinhor ollida bu nav’ qilg’aysen ado,
Ul itingga bo’lmasa to’’ma navolingda fido,
Za’flik paykarni naylay, notavon jonni netay?

Birdam,ey ahbob,har sori qoshimdan ketmangiz,
Harnakim derman muvajjah bo’lmasa,eshitmangiz,
Buki derman chehradin qonlig’ yoshim oritmangiz,
La’lgun ashkim labi hijronida ayb etmangiz,
Ko’z yo’lidin to’kmayin bag’rimdagi qonni netay?

Bu ajabdurkim,sanga ma’lum bo’lmaydur bu sir —
Kim,erurmen la’li shavqidin o’lumga muntazir,
Gar suyungdin har nafas yuz jom bersang,bor muzir,
Zulmati hajrida chashmang vasfin etma,ey Xizr,
Menki umrumdan to’yibmen,obi hayvonni netay?

So’z ilojimdan dema,ey bahri ishq ichra g’ariq,
Kim bo’lubtur deb g’amingdin dog’ ila jisming hariq,
Gar manga borsen muhibbu mushfiqu yoru shafiq,
Dog’ima marhamni ko’p taklif qilma,ey rafiq,
Tuttum ul dog’im o’ngaldi, dog’i hijronni netay?

To ayirdi mendin ul mahvashni charxi kajnihod,
Ey Husayniy, telba ko’nglum bo’lmadi bir lahza shod,
Oqibat chun topmadim ul sho’x vaslidin murod,
Yordin ayru buzug’ ko’nglumga qildim xayrbod,
Ey Navoiy, o’yla ganj o’lmay chu vayronni netay?

TO’RTLIKLAR

Ko’rsatma chamanda sarvi yo’ldosh manga –
Kim,ko’rganidan ko’zdin oqar yosh manga.
Indursa ne bo’ldi har nafas bosh manga,
Ul sarvi ravonki, bo’ldi bo’ydosh manga.

Ul sho’xki birdam manga hamdam bo’lmas,
Zaxm ursa firoqi,vasli marham bo’lmas.
Ishqida ko’ngul nasibi juz g’am bo’lmas,
Ko’ngul ko’taray desam, ko’ngul ham bo’lmas.

(Tashriflar: umumiy 9 835, bugungi 3)

O’xshash maqolalar.

Xurshid Davron. Navoiynoma. XIV. Shahzodalar isyoni. Badiuzzamon mirzoga maktublar. Mo’min mirzoning qatli & Abdulla Oripov. Mo’min Mirzo

05 Фев, 2022

Xurshid Davron. Navoiynoma. VII. Hirot. Navoiy Boyqaro saroyida & Usmon Sanaqulov. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davrida Hirot

02 Фев, 2022

Xurshid Davron. Navoiynoma. VI. Ilk devon & Husayn Boyqaro. Devon va Risola & Dilnavoz Yusupova. Navoiy devonlari

02 Фев, 2022

Najmiddin Komilov. Adabiyot va uch buyuk zot & Porso Shamsiyev. Jomiy va Navoiy.

21 Июн, 2018

Husayn Boyqaro. Risola & Devon & Suyima G’aniyeva. Husayn Boyqaro haqida

09 Окт, 2016

5 izoh

Хусайн Бойкарони энди танияпман. Во ажабки, унинг газаллари бунчалик гузал деб сира уйламаган эканман. Унинг Хусайний тахаллуси билан ижод клганини билардим, аммо ёзганларини укимагандим. «Ғунчани оғзинг десам» деб бошланувчи газали гуп маъкул булди. Дил кузи билан, завкланиб кайта-кайта укдим. Хатто кузларимга ёш келди. Кейин тахлил килиб курдим. Ғунчани оғзинг десам,найлай анинг гуфтори йўқ,
Сарвни қаддинг десам,нетай анинг рафтори йўқ. Ёрнинг огзини гунчага ухшатгиси келяпти, аммо гунчада гуфтор йук. Гуфтор нима? Бир шакаргуфторлик килмаймизми, деган гап бор тилимизда. Аммо айнан маъносини тушунмадим. Интернет кандай яхши, дарров узогингни якин, йугингни бор килади. «Узбек тлининг изохли лугати»ни топдим. «Гуфтор» сузини кидирдим. Аммо факат «гуфтугў» сузининг изохи берилган экан. Яъни, гаплашиш, сухбатлашиш. «Рафтор» — юриш, кадам ташлаш экан. Жуда куп шеъру газалларда дуч келамиз бу каби сузларга, бирок уларнинг туб лугавий маъноси билан кизикмай утиб кетаверар эканман. Мен учун «рафтор» сузи янгилик булди. Агар тугри келса, байт мазмуни шундай булади:
Ғунчани оғзинг десам, у гапирмайди,
Сарвни қаддинг десам, у юрмайди. Кейинги байти хам ута ажойб:
Ойни не янглиғ санга нисбат қилурким,ҳусн аро
Сарвдек ҳам қадди йўқ,ҳам гул киби рухсори йўқ.
Яъни, ойни кандай килиб сенга ухшатишим мумкин, ахир унинг сарвдек гузал комати-ю, гулдек юзи йук. Биринчи байт билан хам ажойиб боглаяпти. Тасанно! Зулфунга сунбулни не навъ айлагай ташбиҳким,
Ҳам дилосо атри йўқ,ҳам жон риштасидек тори йўқ.
Яъни, сунбулни нега сочинга ухшатай, унинг ширин атри ва жонни богловчдек толаси йук. Айта олмон лаълингга ёқут ўхшарким, онинг
Ҳам чучук таъми-ю ҳам жонбахшлиқ осори йўқ.
Яъни, лаъл –лабинг ёкутга ухшайди деёлмайман, чунки у кизил булса хам ширин таъми ва жонбахш таъсири йук. Гар рақибингдин мени ўксук кўрарсен тонг эмас,
Кимки ошиқ бўлди итдин кам ҳам онинг ори йўқ.
Айнан мана шу байти жуда таъсрли, яъни ошикнинг кунгли мудом уксик, узини итдан хам хор тутади, ору номусни буткул унутади… Истасанг кўнглумга осойиш қадаҳ тут, соқиё,
Ким даме йўқким улусдин юз туман озори йўқ.
Яъни, агар кунглимга халоват истасанг, менга май бер, одамлардан озор чекмаган вактим йук. Шу май билан дардмни озгина булса хам унутай. Кўйида итти Ҳусайний кўнгли, тонг йўқ, истаса —
Ким, бўлубтур онда бир девонаи афгори йўқ.
Хусайнийнинг кунгли ёр куйида итдирки, унда ёруглик, шодлик йук. у ким булибди-ки, уни бирорта хам севгувчи, девонаси йук. Хусайн Бойкаронинг бундай гузал диди борлги хайратли мен учун. Чунки уни факат шох ва Навойнинг дусти сифатда тасаввур килардим. Битта газалдан шунча рохатландим, билмай, бенасиб утгазган кунларимга ачиняпман. Укувчилик давримга кайтиб колсам, яна эринмай, бошкаттан чукуррок укиган булардим илмни. Хозирги ёшларимизга куйидаги гапларни айтгим келади:
Шундай имкониятлар бор замонда маза килиб укинглар, завкланб, илхомланиб укинглар. Изланиб, интилиб укинглар. Сизлардан хам Навоийлар чиксин!

Ҳурматли Одинахон, биладиган кишилардан ёрдам сўраб бўлса-да, бир амаллаб, компьютерингизга ўзбек кирилл алифбосини киритинг. Бўлмаса, бир кунмас, бир кун, албатта кимдир сизни хафа қилиб қўйиши мумкин. Аммо, ёзганларингиз жуда яхши. Афсуски, улардаги имловий хатоларни тузатишга бизнинг вақтимиз йўқ.

Одинахон Абдураҳимова

Эътиборингиз учун рахмат. Ўзимни тия олмай, кўнглимдагини ёзиб қўйганим — хатоим. Қолганилари мен учун арзимас. Хато қилган одам хафа бўлмаслиги керак.

Одинахон, Ярим йил аввал ёзганимга энди жавоб берганингиздвн бениҳоя хурсанд бўлдим. Ўша пайтда айтган гапларим эскирганини ҳам ўзим сездим. Сиз бугун олдинги хатоларни (имловий демоқчиман) такрорламаяпсиз. Фақат яна ярим йилдан кейин жавоб бермасдан сизга бўлган ҳурматимни қабул қилинг. Менинг сайтмм энг аввало сизга ўхшаган инсонлар учун ишлашини жуда истайман.

Sulton Husayn Boyqaro – Sultan Husayn Bayqara

Sulton Husayn Boyqaro Mirzo (Fors tili: حsیn bاyqrا ‎ / Husayn Boyqaro; 1438 yil iyun / iyul – 1506 yil 4 may) edi Temuriylar hukmdori Hirot 1469 yildan 1506 yil 4 maygacha, 1470 yilda qisqa muddatli uzilish bilan. [1]

Mohir davlat arbobi Sulton Husayn Boyqaro eng ko’p san’atga qiziqishi bilan tanilgan va o’z shohligida ilm-fanning xayrixohi va homiysi sifatida tanilgan, [2] uning hukmronligi ikkinchi sifatida e’lon qilindi Temuriylar Uyg’onishi. [3] U “keyingi davrdagi temuriylarning kvintessensial hukmdori” deb ta’riflangan Transsoxiana “va uning murakkab sudi va saxiy badiiy homiyligi, ayniqsa, uning amakivachchasi, Mughal imperator Bobur. [4] Sulton Husayn Boyqaro Temuriylarning oqibatlarning oxirgi hukmdori edi Xuroson. [2]

Mundarija

• 1 Dastlabki hayot va nasab
• 2 Xurosondagi anarxiya davri
• 3 Marv va Xorazmda
• 4 Temuriylar-Qora Koyunlu to’qnashuvi
• 5 Abu Said Mirzo bilan ziddiyat
• 6 Xuroson hukmdori bo’lish
• 7 Oq Koyunlu va Yadgar Muhammad Mirzo bilan to’qnashuv
• 8 Ma’muriyat
• 9 O’zbek tahdidi
• 10 Oila
• 11 Ajdodlar
• 12 Adabiyotlar
• 13 Manbalar

Dastlabki hayot va nasab

Husayn Boyqaro Sulton Husayn sifatida tug’ilgan Hirot 1438 yil iyun / iyulda. Uning ota-onasi G’iyos ud-din Mansur Mirzo edi Barlas qabila va uning rafiqasi Firuza Sulton Begum. Uning ota-onasining yana to’rtta farzandi bor edi; o’g’li Bayqara Mirza II, shuningdek uchta qizi – Aka Biki, Badi al-Jamol va Urun Sulton Xonum. [5]

Uning otasi nabirasi edi Markaziy Osiyo g’olib Temur. Uning onasi qizi edi Sulton Husayn kuchlilar Tayichiud u uchun nomlangan qabila. [6] Firuza, shuningdek, Temurning ikki marotaba nevarasi bo’lgan. Uning ikkala ota-onasi ham avlodlari bo’lgan Mo’g’ul imperatori, Chingizxon. [1] Bunga qo’shimcha ravishda, u to’qqizinchi avloddan kelib chiqishini da’vo qildi Xvaja Abdulloh Ansoriy Hirotdan, Pir-e-Hirot (Hirotning donishmandi) nomi bilan ham tanilgan. [7]

Sulton Husaynning otasi etti-sakkiz yoshida vafot etdi. Ikkinchisi Temuriylar oilasida diqqatga sazovor shaxs emasligini hisobga olib, Sulton Husayn bu nomni qabul qildi Bayqara uning taniqli bobosidan keyin, Bayqara Mirzo I. [6] Sulton Husayn (hozirgi Sulton Husayn Boyqaro) onasi bilan maslahatlashgandan so’ng, katta qarindoshining xizmatiga kirdi, Abulqosim Bobur Mirzo, 1452 yilda Hirot hukmdori. [6] Abulqosim Bobur Mirzo eng yaxshi hukmdor emas edi. U o’z hududini noto’g’ri boshqargan va qarshi jangga kirishgan Abu Said Mirzo, Temuriylar hukmdori Samarqand. [8] Husayn Boyqaro, ish bilan ta’minlanganidan mamnun emas, u bilan uchrashib, Abu Said Mirzo huzuriga borishga harakat qildi. Abu Said uni o’z xizmatiga olishga moyil bo’lsa-da, Husayn Boyqaroning qarindoshi Sulton Avayz Mirzoning, Muhammad Mirzoning o’g’li, Bayqara Mirzoning o’g’li, Abu Saidni Husayn Boyqaroni va boshqa qarindoshlarini hibsga olishga undadi. ehtiyot chorasi. [8] Oxir-oqibat onasi Firuza Begumning iltimosiga binoan u ozod bo’ldi va ikki yil o’tib, Abulqosim Bobur Mirzoning vafotigacha qo’shildi. [8]

Xurosondagi anarxiya davri

1457 yilda Bobur vafot etganidan so’ng, anarxiya davri boshlandi Xuroson. Iqtisodiy beqarorlik va tez-tez rejim o’zgarishi bilan markaziy hokimiyatning etishmasligi hukmdor tomonidan mintaqaga bostirib kirishni taklif qildi Samarqand, 1457 yil 19-iyulda Hirotni bosib olgan Abu Said Mirzo. [9] Ammo Abu Said Mirzo uydagi muammolar bilan shug’ullanish uchun darhol shaharni tark etdi. Keyingi Qora Koyunlu rahbar, Jahon Shoh kim oldi Mazandaran. [10] Ushbu tartibsiz davrda Xuroson ko’plab hududlarga bo’linib ketdi; [11]

• Asterobod ga Sabzevar – Muzaffar-ad-din Jahon Shoh ibn Yusuf ning Qora Koyunlu
• Balx – Abu Said Mirzo, hukmdori Transsoxiana
• Abivard – Al-al-Davla Mirzo
• Hirot – Ibrohim Mirzo
• Tus & Imad qal’asi – Shoh Mahmud Mirzo
• Marv – Sulton Sanjar Mirzo
• Sistan, Farah & Isfizar – Malik Qosim ibn Amir Iskandar turkman, amir.

Marv va Xorazmda

Husayn Boyqaro, bu raqiblari bilan raqobatlasha olmadi, yollanma odamning hayotini qabul qildi va Sulton Sanjar Mirzoning safiga qo’shildi. Marv uni qizi Beqa Sulton Begumga uylantirgan. [11] Ular uchun tug’ilgan Badi ‘al-Zamon Mirzo. [12]

Sulton Sanjar Mirzo va Husayn Boyqaro yaxshi munosabatda bo’lishdi, ammo 1457 yil iyun / iyul oylarida Sanjar yo’qligida Husaynni shaharga mas’ul etib tayinlaganida, Husayn hokimiyatni qo’lga olishga urindi. Bunga uning bosh arbob, Hasan Arlat uni o’ldirishni rejalashtirganlikda gumon qilgani sabab bo’lgan. Sanjarga sodiq amirlar isyon ko’tarib, urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. Husayn Boyqaro faqat beshta otliq bilan qochishga majbur bo’ldi. Ammo shahar tashqarisida unga Eronji sektoridagi savdo karvonlari xavfsizligi boshlig’i Hasan Charkas va uning 200 kishisi qo’shildi. Bu Husayn Boyqaroning birinchi yollanma kuchiga aylanadi. [12] Ushbu yangi munosabatlarni mustahkamlash uchun u Hasan Charkasning qizi Afak Begumga uylandi. [13]

Uni Sanjar Mirza ta’qib qilgan Qoraqum sahrosi. U tomon yurishga majbur bo’lgunga qadar uni doimiy ravishda ta’qib qilishdi Xorazm, u erda cho’llar orasida qoldi Marv va Xiva. [13]

Temuriylar-Qora Koyunlu to’qnashuvi

Temuriylar hokimiyatining Hirotdagi zaifligini tan olib, Jahon Shoh bosib oldi va 1458 yil 28-iyunda shaharni egallab oldi, hozirda u egallab olgan Ibrohim Mirzoniki ota, Al-al-Davla Mirzo. [14] Ammo Abu Said Mirzo bunga toqat qilolmadi va muzokaralardan so’ng, Jahon Shoh hududiy demarkatsiyani qaytarishga qaror qildi Shohruhniki marta. Shunday qilib, Xuroson, Mazandaran va Jurjan temuriylarga qaytarildi va Abu Said Mirzo qaytib, Hirotni 1458 yil 22-dekabrda ikkinchi marta oldi. [15]

Abu Said Mirzo bilan ziddiyat

Husayn Boyqaro endi 1000 kishilik qo’shin to’plab, olib ketdi Jurjan 1458 yil 19 oktyabrda Qora Koyunlu. [16] Abu Said Mirzo Jurjonga bostirib kirdi, uni Husayn Boyqaro shoshilib tashlab, u tomon qochib ketdi Xorazm yana. Abu Said Mirzo o’z o’g’lini tayinladi, Sulton Mahmud Mirzo Jurjonning hokimi sifatida. Husayn Boyqaro Abu Said Mirzo o’z qarindoshi Muhammad Juki isyonini bostirish uchun Hirotdan ketganini bilib, yana Jurjonga hujum qildi va 1461 yil may oyida Jauzi Vali jangida mag’lub bo’ldi. Sulton Mahmud Mirzo Abdal-Raxman Arg’unni viloyat hokimi etib tayinladi.

Ammo 1461 yil avgust-oktyabr oylarida Hirotni qamal qilganida u bu g’alabani davom ettira olmadi. Abu Said Mirzo qaytib keldi va Husayn Boyqaro yana tomon qochdi. Xorazm, u erdan Xurosonga talon-taroj bosqini boshladi; Bu reydlar 1464 yildan boshlab jiddiy tarzda o’tkazilgan. Abu Saiddan o’zini himoya qilmoqchi bo’lib, u yordam so’radi. O’zbeklar. Ammo bu yordam bundan buyon hech qachon kelmagan Abulxayrxon, O’zbekiston rahbari 1468 yilda vafot etdi. Ushbu 8 yildan 10 yilgacha bo’lgan davr Husayn Boyqaroning hayotidagi eng yomon davr edi. U ba’zida og’ir ahvolda bir joydan ikkinchi joyga aylanib yurgan.

Xuroson hukmdori bo’lish

Qachon Abu Said Mirzo ga qarshi urushga kirishdi Ak Koyunlu, u mag’lub bo’ldi Qorabog ‘jangi va qo’lga olindi. Ak Koyunlu etakchisi, Uzun Hasan uni 19 yoshli Temuriyga topshirdi Yadgar Muhammad Mirzo, uni kim qatl etgan. Abu Said o’lganidan keyin Temuriylar imperiyasi qulab tushdi. Abu Said Mirzoning yo’qligidan foydalanib, Husayn Boyqaro yana Xurosonga kirib, Hirotni qamal qildi va u nihoyat 1469 yil 24 martda qo’lga kiritdi. Shunday qilib u hukmdorga aylandi. Xuroson. Marhum Abu Said Mirzoning o’g’illari unga qarshi yurish qilmoqchi bo’lishdi, lekin Husayn Boyqaro nafaqat shahar ustidan o’z nazoratini kuchaytiribgina qolmay, balki otalarining mag’lubiyatga uchragan qo’shinlari ham unga qo’shilganligini bilib, ortga qaytishdi.

Oq Koyunlu va Yadgar Muhammad Mirzo bilan to’qnashuv

Bu orada Uzun Hasan Xurosonni zabt etish uchun o’zining himoyachisi Yadgar Muhammad Mirzoni yubordi. Husayn 1469 yil 15 sentyabrda Chenaran jangida Yadgarni mag’lub etdi, ammo ikkinchisiga qo’shimcha kuchlar yuborildi. Uzun Hasan Husayndan qochib kelgan turli Qora Koyunlu amaldorlarini topshirishini talab qildi, Xuseyn rad etdi. Shuning uchun Yadgar o’z hujumini davom ettirdi va Husayn ommaviy qochqinlik tufayli o’z kuchlariga teng kela olmadi. U 1470 yil 7-iyulda bosib olingan Hirotdan qochib qutuldi. Olti hafta o’tgach, Husayn yangi kuch to’plab, mintaqaga o’tmoqchi bo’lgan Abu Said o’g’illarini mag’lubiyatga uchratib, shaharni qayta ishg’ol qildi. U Yodgarni tutib, qatl qildi.

Husayn imperiyasi endi xavfsiz edi. Oq Koyunlu unga qarshi boshqa urinishlarni amalga oshirmadi va Transoxiana shahridagi temuriylar ichki mojarolar tufayli juda zaiflashib, uning hududiga o’tib ketishdi. Uning Ak Koyunlu bilan chegarasi janubiy chetidan boshlangan Kaspiy dengizi, janubga, keyin sharqqa shimoldan o’tib Dasht-e Lut tugaydi Xamun ko’li. Uning temuriylar bilan chegarasi Oksus daryosi. U ikkala chegarani ham ozmi-ko’pmi hurmat qilar edi, shimoldan o’tishni rad etib, oldingi dushmanlaridan Transoxianani tortib olishga harakat qildi. Ehtimol, u O’zbekistonning mintaqaga tahdid qilishidan xabardor bo’lgan va bu xavfli qabila xalqi bilan chegarani ta’qib qilmaslik uchun etarlicha dono edi.

Ma’muriyat

Husaynni “yaxshi podshoh, tinchlik va adolatni sevuvchi” deb qarashgan va u ko’plab inshootlarni, shu jumladan mashhur maktabni qurgan; ammo, u hukmronligining yigirma yilida falaj bilan kasal edi. [17] U bir necha qo’zg’olonlar va bosqinlar bilan shug’ullanishga majbur bo’ldi. 1490 yilda Husayn o’g’li Ibrohim Husaynning vasiysi Darvish Ali bilan o’sha paytgacha Hisorda hukmronlik qilgan Sulton Mahmud bilan fitna uyushtirildi. Mahmud qarshi harakat qildi Balx Ibrohim yashagan va Husaynni unga qarshi safarbar qilishga majbur qilgan. Bir necha yil o’tgach, Husayn o’zining to’ng’ich o’g’li Badi ‘al-Zamondan Astarobod (1937 yilda Gorgan deb o’zgartirilgan) Balxga ko’chirilgan, ammo Badi ‘uning o’g’li Muhammad Mo’min Astarobodda hukmronlik qilishdan bosh tortganida isyon ko’targan. Husayn o’zi qatl etgan Muhammadni ham, u bilan yarashgan Badi ham mag’lub etdi. Ammo sulh keyinchalik buzilib ketdi va 1499 yilda Badi ‘Hirotni qamal qildi.

O’zbek tahdidi

1501 yilda o’zbeklar Abu Saidning nabirasi tomonidan Transxoxianani bir umrga bosib oldilar, Bobur. Ostida Muhammad Shayboniy, endi o’zbeklar Xurosonga tahdid qilishi mumkin edi. Yoshi ulg’ayganidan azob chekib, Husayn ularga qarshi harakat qilmadi, hatto Bobur unga harakat qilishni maslahat berganidan keyin ham. O’zbeklar uning qirolligiga reydlar o’tkazishni boshladilar. Oxir-oqibat u o’z fikrini o’zgartirib, ularga qarshi yurishni boshladi, lekin 1506 yilda oldinga siljish boshlangandan so’ng vafot etdi. Uning imperiyasining merosi o’g’illari Badi ‘va Muzaffar Husayn o’rtasida bahsli bo’lgan. Husaynni qo’llab-quvvatlash uchun ekspeditsiyani boshlagan Bobur, birodarlar o’rtasidagi ziddiyatlarni ta’kidlab, bu hududni himoya qilish mumkin emas deb qaror qildi va orqaga chekindi. Keyingi yil Muhammad Shayboniy Hirotni zabt etdi va Husaynning vorislarining qochishiga sabab bo’ldi va Xurosondagi temuriylar hukmronligiga chek qo’ydi.

Husayn Boyqaroning Hissarda Sulton Masʿud Mirzoga qarshi jangi

Oila

Konsortsiyalar

Husaynning o’n ikki rafiqasi bor edi:

• Bega Sulton Begum (m. 1457 – div., 1488 yilda vafot etgan), Marvdagi Sanjar Mirzoning qizi, Mirak Ahmad Mirzoning o’g’li, o’g’li Umar Shayx Mirzo, o’g’li Temur;
• Tulak begim Chuli Begum (div.), Husayn So’fining qizi, azaklarning boshlig’i va Amir Yusuf So’fiy Jandarning singlisi sifatida tanilgan;
• Shahr Banu Begum (m. 1469 – div.), Sultonning qizi Abu Said Mirzo;
• Sultonning yana bir qizi Payanda Sulton Begum Abu Said Mirzo;
• Xadicha Begi Og’a, Amir Muhammad Sarik bin Amir Muhammad Xovojaning qizi va beva ayol Abu Said Mirzo;
• Zaynab Sulton Begum, amir Toj-al-din Xasan bin Nizom-al-din Charkasning qizi;
• Afak Begum, Amir Toj-al-din Hasan bin Nizom-al-din Charkasning yana bir qizi;
• Shaban sultonlari nasabidan Hasan bin Husayn Shayx Taymurning qizi Zobayda Sulton Og’acha;
• Latifa Sulton Og’acha, Amir Sulton Husayn Chaharshanbaning qizi va Jahon Shohning qarindoshi;
• Mangeli Bi Agacha, o’zbek kanizagi va Shahar Banu Begumning sobiq quli;
• Baba Agaxa, Xavaja Muhammad Atakaning qizi va Afak Begumning singlisi;
• Afrosiyob Mirzoning onasi, kanizak va Begi Sulton Og’acha;

Husaynning o’n sakkiz o’g’li bor edi:

• Badi ‘al-Zamon Mirzo – Bega Sulton Begum bilan;
• Shoh G’arib Mirzo – Xadicha Begi Og’a bilan;
• Muzaffer Husayn Mirzo – Xadicha Begi Og’a bilan;
• Abul Hasan Mirzo – Latifa Sulton Og’acha bilan;
• Muhammad Muhsin Mirzo – Latifa Sulton Og’acha bilan;
• Abu Tarab Mirzo – Mangeli Bi Agacha bilan;
• Muhammad Husayn Mirzo – Mangeli Bi Agacha bilan;
• Feridun Husayn Mirzo – Mangeli Bi Agaxa bilan;
• Haydar Muhammad Mirzo – Payanda Sulton Begum bilan;
• Muhammad Maasum Mirzo – Baba Og’acha bilan;
• Farrux Husayn Mirzo – Baba Og’acha bilan;
• Ibrohim Husayn Mirzo – Baba Og’acha bilan;
• Ibn Husayn Mirzo – Baba Og’acha bilan;
• Muhammad Qosim Mirzo – Baba Og’acha bilan;
• Afrasiyob Mirzo – Begi Sulton Og’acha bilan;
• Ma’sum Ali Mirzo – Latifa Sulton Og’acha;
• Sulton Jahongir Mirzo – Xadicha Begi Og’a bilan;
• Jahongir Husayn Mirzo – Xadicha Begi Og’a bilan;

Husaynning o’n sakkiz qizi bor edi:

• Zaynab Sulton Begum Sultonim Begum nomi bilan tanilgan – Tulak Begum bilan birinchi bo’lib Bayqara Mirzoning o’g’li Sulton Vayis Mirza va Sa’adat Baxt Begum bilan turmush qurgan, ikkinchidan Sidi Ahmad Mirzoning o’g’li Usmon Mirzoning o’g’li Abdul Boqi Mirza bilan turmush qurgan. Miran Shoh;
• Oq Begum – Payanda Sulton Begum bilan, Abu Qosim Arlat va Bega Begumning o’g’li Muhammad Qosim Mirzoga uylangan;
• Kecheg Begum – Mulla Xvajaga uylangan Payanda Sulton Begum bilan;
• Bega Begum – Payanda Sulton Begum bilan, Muhammad Qosim Mirzo va Rabiya Sulton Begumning o’g’li Babar Mirza bilan turmush qurgan;
• Og’a Begum – Payanda Sulton Begum bilan, Muhammad Qosim Mirzo va Rabiya Sulton Begumning o’g’li Sulton Murod Mirzo bilan turmush qurgan;
• Fotima Sulton Begum – Mengli Bi Agax bilan Yadgar Farrux Mirzoga uylangan, Farruxzad Mirzoning o’g’li, Sidi Ahmad Mirzoning o’g’li, o’g’li Sidi Ahmad Miran Shoh;
• Maryam Sulton Begum – Mengli Bi Agacha bilan, Sayyid Abdulloh Mirzoga uylangan;
• Sulton Nijod begum – Baba Og’acha bilan, Bayqara Mirza va Sa’adat Baxt begumning o’g’li Iskandar Mirza bilan turmush qurgan;
• Sa’adat Baxt Begum Begum Sulton sifatida tanilgan – Baba Og’acha bilan, Sulton Mas’ud Mirzoning o’g’li Sultonga uylangan. Sulton Mahmud Mirzo va Xonzada begum;
• Munavar Sulton Begum – Baba Og’acha bilan, Andexudning Sayyid Mirza bilan turmush qurgan, avlodlari. Ulug’ begim;
• Oysha Sulton Begum – Zobayda Sulton Og’acha bilan, avval shayboniy sulton Qosim Sultonga, ikkinchidan Qosimning qarindoshi Buran Sultonga uylangan;
• Xonum Sulton Begum – Xadicha Begi Og’a bilan;
• Sa’adat Nijad Begum – Baba Agaxa bilan;
• Salima Sulton Begum – Baba Og’acha bilan;
• Badi-al-Mulk Begum – Latifa Sulton Og’acha bilan;
• Umm Salima Begum – Latifa Sulton Og’acha bilan;
• Munisa Sulton Begum – Zubayda Sulton Agacha bilan;
• Xurshid Baxt Begum – Baba Agaxa bilan;

Ajdodlar

Adabiyotlar

1. ^ abvSubtelny 2007 yil, 43-44-betlar
2. ^ ab Roemer, Xans R. (2012 yil 23 mart). “ḤOSAYN BĀYQARĀ”. Entsiklopediya Iranica. Entsiklopediya Iranica Foundation . Olingan 9 aprel, 2019 .
3. ^ Afg’oniston arxeologiyasi eng qadimgi zamonlardan Temuriylar davriga qadar Frank Raymond Allchin, Norman Xammond, Nikolas G. Xemmond, 379-bet
4. ^ Liza Balabanlilar Tasavvuf bazmining begimlari: Mug’al Haramida Turk-Mo’g’ul an’analari, Osiyo tadqiqotlari jurnali.Vol. 69, № 1 (2010), p. 128
5. ^Vuds 1990 yil, 24-25, 27-betlar
6. ^ abvSubtelny 2007 yil, p. 47
7. ^Subtelny 2007 yil, 44-45 betlar
8. ^ abvSubtelny 2007 yil, p. 48
9. ^Subtelny 2007 yil, p. 50
10. ^Subtelny 2007 yil, p. 51
11. ^ abSubtelny 2007 yil, p. 52
12. ^ abSubtelny 2007 yil, p. 53
13. ^ abSubtelny 2007 yil, p. 54
14. ^Subtelny 2007 yil, p. 55-6
15. ^Subtelny 2007 yil, p. 56
16. ^Subtelny 2007 yil, p. 57
17. ^ Stivens, Jon. Fors tarixi. Shohlarning hayoti va unutilmas harakatlarini o’z ichiga olgan ushbu monarxiya birinchi barpo etilishidan to shu vaqtgacha; uning barcha hukmronliklarining aniq tavsifi; Hindiston, Xitoy, Tartari, Kermon, Arabiston, Niksabur va Seylon va Timor orollarining qiziquvchan hisobi; Shiras, Samarqand, Bokara va h.k.lar kabi vaqti-vaqti bilan esga olinadigan barcha shaharlar singari. O’sha odamlarning odob-axloqi va urf-odatlari, olovga sig’inadigan forslar; O’simliklar, hayvonlar, mahsulot va savdo. G’alati dafnlar singari, vaqti-vaqti bilan ro’y beradigan ajoyib hikoyalar yoki parchalar bo’lib, ko’plab ibratli va yoqimli tortishishlar bilan; O’liklarni yoqish; Bir nechta mamlakatlarning likyorlari; Ov qilish; Baliq ovlash; Fizika amaliyoti; Sharqdagi mashhur shifokorlar; Tamerlanning harakatlari va boshqalar. Bunga Harmuz yoki Ormuz shohlari hayotining qisqartirilishi qo’shiladi. Fors tarixi Arabikda, mashhur Sharq muallifi Ormuzning muallifi Mirkond, orolning shohi Torunxa, ikkalasi ham ispan tiliga tarjima qilingan, Fors va Hindistonda bir necha yil yashagan Antoni Teyseyra tomonidan yozilgan; va endi ingliz tiliga tarjima qilingan.
18. ^Vuds 1990 yil, 18, 20-25, 42-betlar

Manbalar

• Subtelniy, Mariya (2007). Temuriylar o’tish davrida: O’rta asrlar Eronida turk-fors siyosati va madaniyati, 7-jild. BRILL. ISBN9789004160316 . Olingan 13 yanvar, 2013 . CS1 maint: ref = harv (havola)
• Piter Jekson (1986). Eronning Kembrij tarixi, oltinchi jild: Temuriylar va Safaviylar davri.
• ISBN 0-521-20094-6
• Frensis Robinson (2007). “Mo’g’ul imperatorlari va Hindiston, Eron va Markaziy Osiyo Islom sulolalari”.
• ISBN 978-0-500-25134-8
• Vuds, Jon E. (1990), Temuriylar sulolasi, Indiana universiteti, Ichki Osiyo tadqiqotlari ilmiy-tadqiqot instituti CS1 maint: ref = harv (havola)

Sulton Husayn Boyqaro

• Temur
• Pir Muhammad ibn Jahongir
• Xalil Sulton
• Shohruh
• Ulug’ begim
• Abdal-Latif Mirzo
• Abdallah Mirzo
• Sulton Muhammad bin Baysonqor
• Abulqosim Bobur Mirzo
• Abu Said Mirzo
• Sulton Ahmed Mirzo
• Sulton Mahmud Mirzo
• Mirza Shoh Mahmud
• Ibrohim Mirzo bin Ala-ud-Daula
• Sulton Husayn Mirzo Boyqaro
• Yadgar Muhammad Mirzo
• Badi ‘al-Zamon Mirzo

• Balxni qamal qilish (1370)
• To’xtamish – Temur urushi
  • Kondurcha daryosidagi jang (1391)
  • Terek daryosidagi jang (1395)
  • Balxni qamal qilish (1447)
  • Damg’ondagi jang (1447)
  • Nishopur jangi (1447)
  • Tarnab jangi (1448)
  • Balxni bosib olish (1447)
  • Hirotni qamal qilish (1448)
  • Abdal-Latif Mirzoning qo’zg’oloni (1449)
  • Balxni qamal qilish (1447)
  • Hirotni qamal qilish (1448)
  • Farxadgerd jangi (1449)
  • Urdu Bozor qo’zg’oloni (1447)
  • Saraxs jangi (1459)
  • Samarqandni qamal qilish (1494)
  • Axsi jangi (1502-03)
  • Xo’ja Ahmed Yasaviy maqbarasi
  • Bibi-Xonim masjidi
  • Samarqandning Registoni
  • Gur-e-Amir
  • Shahrisabz
    • Dorut Tilavat
    • Ulug’ begim rasadxonasi
    • Minoralar
    • Forscha
    • Turk-mo’g’ul an’anasi
    • Turk-fors an’anasi
    • Hind-fors an’anasi
    • Temuriylar sulolasi
      • nasl-nasab shajarasi
      • GND: 129058580
      • ISNI: 0000 0000 8270 2065
      • LCCN: n91111324
      • MBA: 392fa7ab-f87d-4a07-9c83-bd23130e711b
      • NKC: jn20020122009
      • TDVİA: huseyin-baykara
      • VIAF: 77382759
      • WorldCat identifikatorlari: lccn-n91111324

      HUSAYN BOYQARO

      HUSAYN BOYQARO, Husayniy (toʻliq nomi Husayn ibn Mirzo Mansur binni Mirzo Boyqaro) (1438 — Hirot — 1506) — Xuroson hukmdori (1469—1506), shoir. 15-a. oʻzbek mumtoz adabiyotining namoyandalaridan. Temuriylardan Umarshayx mirzoning evarasi. Onasi Feruzabegim temuriylardan Mironshohning nabirasi. Husayn Boyqaro, Bobur taʼriflaganidek, ikki tomonlama ulugʻ («karim ut-tarafayn») boʻlgan.

      14 yoshda Abulqosim Bobur saroyiga xizmatga kirgan. 1454-y. Abulqosim Boburning Samarqandga — Abu Said Mirzoga qarshi yurishida qatnashgan. Abulqosim Bobur yengilgach, sulh tuzib, Hirotga qaytgan. Husayn Boyqaro esa onasining tavsiyasi bilan Abu Said Mirzo saroyida qolgan. Koʻp oʻtmay, qamoqqa olingan. Feruzabegim uni qutqarib, Hirotga olib kelgan. Shoh vafot etgach, Husayn Boyqaro Marv hukmdori Sulton San-jar xizmatiga kirgan va uning qizi Beka Sultonbegimga uylangan. Sulton Sanjar H. B. ni oʻz oʻrniga qoʻyib, Mashhadga yurish qilgan. Bu orada Marvda Husayn Boyqaroga qarshi fitna uyushtirilib, u ovga chiqqanda, shahar darvozalari ber-kitib olingan. Husayn Boyqaro 1457-y. qishni Marv bilan Xiva oraligʻidagi biyobonda oʻtkazgan. 1458-y. da 300 kishilik qoʻshin bilan Sulton Sanjarning yaqinlaridan Bobo Hasan qoʻshinini yengib, Niso viloyati, soʻng Astrobodni egal-lagan. 1459-y. da Husayn Boyqaro huzuriga Abdu-razzoq Samarqandiy elchi boʻlib kelgan. 1460-y. da vaziyat taqozosi bilan H. B. Astrobodni tashlab chiqishga majbur boʻlgan. Ammo 1461-y. shaharni qayta-rib olgan. Shu yil yoz oxirlarida Hirotga yurish qilgan. Biroq Abu Said Mirzoga bas kelolmay, orqaga chekingan, buning ustiga, Astroboddan ham mahrum boʻlgan. Amudaryo orqali Xorazmga oʻtib, Vazir sh. ga — Mus-tafoxon huzuriga elchi yuborib, Abu Saidga qarshi birgalikda kurashishga daʼvat etgan. Lekin elchi kelguncha, uning ogʻasi Pir Budogʻ bilan kelishib, Mustafoxonga qarshi yurish qilishgan, lekin Vazir sh. ni ololmay, bitim tuzganlar. H. B. Adoqqa borib, 1461-y. oxirlarigacha oʻsha yerda qolgan. Adoqda turib, Astrobod, Gurgon va Eronning boshqa tumanlariga hujumlar uyushtirgan, magʻlubiyatga uchraganida, shu yerdan panoh topgan. Mustafo zul-miga qarshi koʻtarilgan isyondan foydalanib, avval Vazirni, 1462-y. da Urganch va Xivani qoʻlga kiritgan. Oradan 1 yil oʻtmay, Abu Said uni xorazmdan surib chiqargan. 1463—64 y. larda Urganch, Xiva, Hazorasp, Tir-sakni qoʻlga kiritgan. Shu yerda kuch toʻplab, yana Xurosonga hujum qilgan. Ammo Abu Said qoʻshinlari Xivani egallaydi. Husayn Boyqaro uni qaytarib oladi. 1467-y. da yana Urganchni egallaydi. Shu yili u oʻzbeklar xoni Abulxayrxondan yordam soʻrab, Dashti Qipchoqqa boradi. Xon yordam vaʼda qiladi, lekin betob boʻlib qolganligi tufay-li, bu vaʼda amalga oshmaydi. 1469-y. martigacha Xorazm va Buxoro oʻrtasida sarson-sargardon yurgan Husayn Boyqaro, Abu Said vafot etgach, Hirotni egallab, Samarqanddan doʻsti Alisher Navoiynn maxsus yorliq bilan chaqirib oladi va muhrdorlik vazifasiga tay-inlaydi. Navoiy doʻstini taxtga chiqishi bilan qutlab, unga «Hiloliya» qasidasini taqdim etgan.

      1469—70 y. lar Shohrux mirzoning avlodlaridan Yodgor Muhammad Mirzo va Abu Said Mirzoning oʻgʻli Sulton Mahmud Mirzo taxt daʼvogarlari sifatida maydonga chiqadilar. Yodgor Mirzoning tarafdorlari, xususan, onasi Poyanda Sultonbegim Hirot ichkarisida zimdan ish olib borgan. 1470-y. ning iyulida Husayn Boyqaro qoʻshin bilan dushmanga qarshi jangga ketganda, poytaxtda sotqin bek va amaldorlar Yodgor Mirzo nomiga xutba oʻqitganlar. Husayn Boyqaro 1 oydan soʻng Navoiyning tad-birkorligi bilan Yodgor Mirzoni qoʻlga olib, taxtni qayta egallagan va um-rining oxirigacha hukmdorlik qilgan. Saltanatiga Xorazm, Seyiston, Qan-dahor, Balx, Gʻaznadan Domgʻongacha boʻlgan yerlar kirgan. Yurak xastaligidan vafot etgan Husayn Boyqaro oʻzi qurdirgan madrasa ichidagi maqbaraga dafn etilgan. Hozir maqbara vayron boʻlgan, qabr va uning ustiga oʻrna-tilgan «Sangi haft qalam» saqlanib qolgan.

      Husayn Boyqaro temuriylar orasida ancha shijoatli va maʼrifatli, shariatga qatʼiy amal qilgan hukmdor boʻlgan. H. B. Xurosonda hokimiyatni egallagach, asosiy eʼtiborni mamlakatda tinchlik, osoyishtalikni qaror top-tirish, ichki hududiy nizolar, zid-diyatlarni bartaraf etish va markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qaratgan. U oʻlkada madaniy-maʼrifiy va obodonchilik ishlarini rivojlantirishga alohida ragʻbat koʻrsatgan: iqtisodiy hayot yuksalib, savdo-sotiq rivojlangan, yuzlab karvonsa-roylar, rabot, koʻprik, maktab, mad-rasa, masjid, xonaqoh, hammom, tabobatxona, yetimxona, suv havzalari qurilgan, kanallar qazilgan, bogʻlar barpo etilgan.

      Husayn Boyqaro davrida Hirot Sharqning fan, madaniyat, hunarmandchilik rivojlangan yirik markaziga aylangan: turli mamlakatlardan isteʼdod sohiblari Hirotga panoh axtarib kelganlar. Til, adabiyot, tarix, tasviriy sanʼat, xattotlik, kitobat sanʼ-ati, tabobat, handasa, musiqa, qogʻoz tayyorlash, tomosha sanʼati va b. sohalar rivojlangan. Hirot, Mashhad, Marv, Nishopur singari shaharlarda koʻplab noyob obidalar barpo etilgan. Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan mahsulotlar Xurosondan tashqarida ham mashhur boʻlgan. Husayn Boyqaro, Navoiy va Jomiy koʻplab isteʼdodlarni moddiy va maʼnaviy jihatdan qoʻllab-quvvatlaganlar; oʻz davrining zabardast shoir, olim, muarrix, musiqachi, xattot, naqqoshlari xuddi shu zamonda yetishib chiqqanlar va faol ijod qilganlar.

      Husayn Boyqaro turkiy tilda yozishni ragʻbatlantirgan va shunga daʼvat qilgan. Oʻzi ham badiiy ijod bilan shugʻullanib, «Husayniy» taxallusi bilan sheʼrlar yozgan, sheʼriyat majlislari tashkil etib, shoirlarga rahnamolik qilgan. Undan bizgacha sheʼrlar devoni va navoiyga bagʻishlangan «Risola» asari yetib kelgan. «Risola» asari 1945-y. da turk olimi Ismoil Hikmat tomonidan topilib, ilmiy muomalaga kiri-tilgan. Shoh shoirning hozirgacha 202 gʻazal, Navoiy gazaliga bogʻlangan 3 muxammas, 6 ruboiy, shuningdek, fors-tojikcha 2 gʻazal. 1 ruboiy va bir necha baytlari maʼlum. Gʻazallarining barchasi ramal bahrida. Lekin ular Husayn Boyqaroning tabʼi baland, didi nozik shoir boʻlganligini koʻrsatadi. Navoiy «Majolis un-nafois» tazkirasining 8-majlisini toʻliq Husayn Boyqaro ijo-dida bagʻishlab, uning devonidagi 164 gʻazalning matlaʼini keltiradi va u qoʻllagan badiiy timsollar, sheʼriy sanʼatlar, nozik maʼno va ohorli tashbehlar xususida fikr yuritadi. Husayn Boyqaro gʻazallari tilining musiqiyligi va jarangdorligi bilan ajralib turadi.

      Husayn Boyqarodan 14 oʻgʻil, 11 qiz qolgan. badiuzzamon Mirzo, Shohgʻarib Mirzo, Muhammad Husayn, Ibrohim Husayn kabi oʻgʻillari badiiy ijod bilan ham shugʻullanishgan. Keyinchalik oʻzaro ichki urushlar, Husayn Boyqaro va saroy amaldorlarining maishatga berilib ketishi oqibatida Xuroson davlati zaiflashgan. Uning vafotidan soʻng Hirot shayboniylar tomonidan zabt etilgan (1507).

      As..Devon [Risola], T., 1968; Husayn Boy-qaro [Risola], T., 1991; Jamolingdin koʻzum ravshan [Sheʼrlar), T., 1991; Devon, T., 1995.

      Ad. . Alisher Navoiy, Majolis unnafois [Mukammal asarlar toʻplami], 13j., T., 1998; Zahiriddin Muhammad bobur, Boburnoma, T., 1989; Oʻzbek adabiyoti tarixi, 2-j., T., 1977; Ahmedov B., tarix saboqlari, T., 1994; Buyuk siymolar, allomalar, 2-kitob, T., 1996; Homidiy Husayn boyqaro, Koʻhna Sharq dargʻalari, T., 1999.

      Lotin alifbosida maqola: HUSAYN BOYQARO haqida to’liq ma’lumot kategoriyasi: H harfi fikringiz bo’lsa izohda qoldiring va do’stlaringiz bilan ulashing biz bundan minatdor bo’lamiz bizni kuzatishni davom eting (u kim, bu nima, qanaqa ?, tushunchasi, degan savolarga javob topishingiz mumkin)

      Related posts:

      Erno Rubik haqida Artur Konan Doyl haqida Ҳабиб Саъдулла (1942-2006) To‘qqiz dangasa