Fizika – Physics

Tajribalarda yig‘ilgan axborotlar hodisani tushuntirish uchun gipoteza (ilmiy faraz)lar yaratishga asos bо‘lib xizmat qiladi. Gipotezani mantiqan rivojlantirish tufayli vujudga keladigan natijalar tajribalarda tasdiqlanmasa, bunday gipoteza sinovdan о‘tmagan, ya’ni xato gipoteza hisoblanadi.

Fizika kafedrasi

Materiya har doim o’zgarib turib o’z xususiyatlarini namoyon etib turadi, moddiy dunyoda yuz berayotgan materiyaning xilma–xil o’zgarishlari tabiat hodisalari deb ataladi.

Fizika – tabiat to’g’risidagi fanlaridan biri bo’lib, u tabiat hodisalarini ya‘ni materiyaning xossalarini, shu o’zgarishlarni ifodalay oladigan qonun va qoidalarni o’rganadi.

Fizika fanining boshqa fanlardan farqi shuki, u tabiat qonunlarini jismlar harakatini o’rganish usuli bilan tavsiflab beradi. Fizika tabiat hodisalarini o’rganishda, moddiy olamni idrok etishda asosan matematika, ximiya, biologiya, astranomiya fanlarining qonunlaridan foydalanadi.

Tabiat qonunlarining ko’p qismi, moddiy olamni idrok qilish mumkin bo’lmagan tabiat hodisalarining qator qismi hali ochilmagan. Moddiy olamni bilishga boshqa fanlar bilan bog’langan ravishda intilish fizika fanining asosiy xususiyatidir.

Fizika fanini o’rganish insoniyat madaniyatining muhim bir qismi bo’lib hisoblanadi. Fizika qonunlarini bilish kelajakni oldindan bilishgina emas, balki o’tmishda bo’lib o’tgan tabiat hodisalarning sabablarini ochib berishga ham imkon beradi. Fizika fani ma‘lumotlariga asoslanib tabiatda sodir bo’ladigan har bir jarayonning sabablari tahlil etiladi. Hozirgi zamon texnikasining yaratilishi, zamonaviy texnalogik mashinalarning ishlash harakteristikalari fizika faning qonunlariga asoslanib oldindan loyihalashtirilgan.

Moddiy olamni idrok etish, Dunyo manzarasini tasavvur eta bilish, tabiat hodisalaridan foydalana bilish uchun fizika qonunlarini chuqur bilmoh kerak.

Moddiy olam bo’linmas bir butun bo’lib, undagi hamma narsa bir–biriga bog’liq Fizika kursini o’rganishda uni alohida qismlarga ajratib har bir qismga tegishli hodisa va qonunlarni sinflarga ajratib o’zlashtirish qulay bo’ladi. Bunday hodisalardan biri bu mexanik harakatdir. Fizikaning mexanika bo’limida mexanik harakatlarning umumiy tavsiflari va ularning sodir bo’lish sabablari o’rganiladi va harakatdagi jismlarning fazodagi vaziyatini aniqlash masalasi o’rganiladi.

FIZIKA FANI hAqIDA

1.Fizika fani. Fizikaviy tadqiqot usullari, gipoteza, nazariya, amaliyot.

2.Fizika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Fizika va texnika.

3.Fizikaviy kattaliklar va ularning о‘lchov birligi. Fizikaviy birliklarning xalqaro sistemasi.

1.Fizika fani. Fizikaviy tadqiqot usullari, gipoteza, nazariya, amаliyot. Fizika grekcha «Physis» s о ‘zidan olingan b о ‘lib, tabiat maonosini bildiradi. Fizika fani boshqa fanlar kabi bizni о ‘rab olgan moddiy dunyoni–materiyaning obyektiv xossalarini о ‘rganadi.

Materiya ikki kо‘rinishda–modda (elementar zarralar–elektron, proton, neytron v. b., atom va molekulalar, ionlar, fizik jismlar) va fizik maydonlar (gravitatsion, kuchli, kuchsiz, elektronmagnit) shaklida bо‘ladi.

Fizika materiya harakatining eng umumiy kо‘rinishlarini va ularni bir–biriga aylanishlarini о‘rganadi. Masalan, Yer va osmon jismlarining xammasi ximiyaviy jixatdan sodda yoki murakkabligidan qatoiy nazar fizika kashf qilgan butun dunyo tortishish qonuniga bо‘ysunadi. ‘amma tabiatda bо‘ladigan jarayonlar fizika aniqlagan qonunga?energiyaning saqlanish qonuniga bо‘ysunadi.

Fizika barcha tabiat fanlarining muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun zarur bо‘lgan tadqiqot uslublarini ishlab chiqadi va zarur asboblar yaratishga imkon beradi. Masalan, mikroskopning biologiya fani taraqqiyotidagi, spektral analizning kimyodagi, rentgen analizning tibbiyot taraqqiyotidagi, teleskopning astronomiyadagi ahamiyati kattadir.

Stoletovni fotoeffekt hodisasi ustida olib borgan ishlari hozirgi zamon televideniyasi va avtomatikasining taraqqiyotida keng qо‘llanilmokda. Fizika fanining qishloq xо‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishdagi roli ham kattadir. 1778 yili Komov “Dehqonchilik haqida” degan kitobida shunday deb yozgandi: “Dehqonchilik deyarli boshqa fanlar qatori butun fizika bilan chambarchas bog‘liqdir, uning о‘zi ham amaliy fizikaning bir qismidir”. Qishloq xо‘jalik о‘simliklarining hayot faoliyati jarayonlari о‘simlik rivojlanayotgan muhitning fizik sharoitlariga: yorug‘lik, issiqlik, temperatura, namlik, bosim va h.k. larga bog‘liq bо‘ladi. Bu sharoitlarni о‘rganish fizikaning vazifalaridan biri hisoblanadi.

Fizik qonunlar tajribalardan olingan ma’lumotlarni umumlashtirish natijasida topiladi. Fizik qonunlar fizik hodisalar orasidagi obyektiv ichki bog‘lanishni va fizik kattaliklar orasidagi real munosabatlarni ifodalaydi.

Tabiatdagi mavjud jismlarning vaziyatini, xususiyatlarini va harakatlarini о‘rganishda hamda ular bilan bog‘liq bо‘lgan jarayonlarni tasvirlashda qо‘yilgan maqsadning mohiyatiga kо‘ra fizikada har xil soddalashtirilgan о‘xshatmalardan (modellardan) foydalaniladi, ya’ni mavjud obyektlarni ularning ideallashgan nusxasi–modeli bilan almashtiriladi. Shu maqsadda fizikaning mexanika bо‘limida moddiy nuqta, mutlaq nuqta (absolyut) qattiq jism, uzluksiz (yaxlit) muhit deb ataladigan mexanikaviy о‘xshatmalardan (modellardan) foydalaniladi.

О‘rganilayotgan sharoitda geometrik о‘lchamlari va shakli hisobga olinmaydigan hamda massasi bir nuqtaga tо‘plangan deb qaraladigan har qanday jism moddiy nuqta deb ataladi. Moddiy nuqta tushunchasi ilmiy abstraksiya hisoblanadi. Bu tushunchani kiritganda biz asosiy e’tiborni о‘rganilayotgan hodisaning bosh mohiyatini aniqlab beruvchi tomonlarga qaratib, boshqa xususiyatlar (jismning geometrik о‘lchamlari, tarkibi, ichki holati va bu holatning о‘zgarishi kabi xususiyatlar) ni inobatga olmaymiz. Fizika fanida faqat birgina jism о‘rganilmasdan bir necha jismlar tо‘plami ham о‘rganiladi. Bu jismlarni moddiy nuqtalar tо‘plami (tizimi) deb qarash mumkin. Bitta makroskopik jismni ham xayolan mayda bо‘lakchalarga bо‘lib, bu bо‘lakchalarni о‘zaro ta’sirlashuvchi moddiy nuqtalar tizimi (sistemasi) deb tasavvur qilish mumkin.

Mutlaq (absolyut) qattiq jism deb ixtiyoriy ikki nuqtasi orasidagi masofa uning harakati davomida о‘zgarmaydigan jismga aytiladi. Tabiatda mutlaq qattiq jismning о‘zi mavjud emas. Ma’lumki har qanday kattiq jism tashqi kuch ta’sirida deformatsiyalanadi, ya’ni geometrik о‘lchamlari, shakli biror darajada о‘zgaradi. Lekin qо‘yilgan masalaning mohiyatiga qarab kо‘p hollarda deformatsiya tufayli bо‘ladigan о‘zgarishlarni hisobga olmasa ham bо‘ladi. Mutlaq qattiq jism har qanday makroskopik jism kabi bir–biri bilan qattiq bog‘langan moddiy nuqtalar tizimidan iborat deb tasavvur qilinadi.

Suyuqliklar, gazlar va deformatsiyalanadigan jismlarning harakatini hamda muvozanatini о‘rganishda uzluksiz muhit tushunchasi qо‘llaniladi. Ma’lumki, har qanday moddiy jism atom va molekulalardan tashkil topgan bо‘lib, diskret tuzilishga ega. Lekin masalani soddalashtirish maqsadida moddani uzluksiz yaxlit (muttasil) muhit deb qarab, uning atom va molekulardan tuzilganligi e’tiborga olinmaydi.

Jismlarning harakat qonunlarini о‘rganishda fazo va vaqt tushunchalarini aniq tasavvur qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, hamma moddiy jismlar hajmga ega bо‘lganlaiklari uchun ular muayyan joyni egallaydi va bir–birlariga nisbatan qandaydir tarzda joylashgan bо‘ladi. Jism о‘z harakati tufayli vaziyatlarini (о‘rinlarini) о‘zgartiradi. Bu о‘zgarish, tabiiyki, fazoda sodir bо‘ladi va ma’lum vaqt oralig‘ida amalga oshadi. Har qanday mexanikaviy jarayon biror vaqt oralig‘ida fazoda sodir bо‘ladi. Vaqt–hodisalarning ketma–ket о‘zgarish tartibini ifodalaydigan fizikaviy kattalikdir. Jismlar harakatini fazo va vaqtdan ajralgan holda tasavvur qilib bо‘lmaydi. Shuning uchun ham jismlarning mavjudligi va ularning harakatlari fazoda va vaqt ichida sodir bо‘ladi, deb qaraladi.

Harakatning kinematik tavsifi deganda istalgan vaqtda jismning fazodagi vaziyatini boshqa biror jismga nisbatan aniqlash tushuniladi.

Ixtiyoriy paytda jismning fazodagi vaziyatini aniqlashda qо‘llaniladigan vaqtni о‘lchovchi asbob (masalan, soat) va sanoq boshi (O nuqta) bilan bog‘liq koordinatalar tizimi sanoq tizimi deyiladi.

Kinematik jarayonlar haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun yuqoridagi misollarda jismning harakatini olib qaradik. Lekin “jism” о‘rnida “moddiy nuqta” tushunchasini ishlatish ancha qulaylik tug‘diradi.

Fizik hodisalarni о‘rganish tajriba asosida boshlanadi. Hodisalarni tabiiy sharoitlarda о‘rganish asosida tajriba orttirish–kuzatish deb, hodisalarni sun’iy sharoitda, ya’ni laboratoriya sharoitlarda amalga oshirib tajriba о‘tkazishni esa eksperiment deb atash odat bо‘lib qolgan. Albatta, eksperiment kuzatishga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Birinchidan, eksperimentda axborot olish uchun sarflanadigan vaqtni tejash mumkin. Masalan, tabiiy sharoitlarda biror hodisa rо‘y berishi uchun bir necha sutkalab, hattoki oylab kutishga tо‘g‘ri keladi. Laboratoriyalarda esa bu hodisani istalgan vaqtda amalga oshiriladi. Ikkinchidan, tabiiy sharoitlarda amalga oshayotgan tajribada hodisaga bir necha faktorlarning ta’siri aks etgan bо‘ladi. Laboratoriyada esa sun’iy ravishda shunday sharoitlar yaratish mumkinki, natijada faktorlardan faqat birining о‘zgarishi hodisaning о‘tish jarayoniga qanday ta’sir kо‘rsatishini tekshirish imkoniyati tug‘iladi. Boshqacha qilib aytganda, eksperimentda “tozaroq sharoitlar” yaratish mumkin. Bu esa tajribada aniqlanayotgan kattaliklarni aniqroq о‘lchashga imkoniyat yaratadi.

Umuman, tajriba deganda faktlarni qayd qilishnigina emas, balki faktlarni sistemaga keltirish, hodisa yoxud jarayonni xarakterlovchi fizik kattaliklar orasidagi bog‘lanishni ham sifat, ham miqdoriy jihatdan aniqlashni tushunish lozim.

Tajribalarda yig‘ilgan axborotlar hodisani tushuntirish uchun gipoteza (ilmiy faraz)lar yaratishga asos bо‘lib xizmat qiladi. Gipotezani mantiqan rivojlantirish tufayli vujudga keladigan natijalar tajribalarda tasdiqlanmasa, bunday gipoteza sinovdan о‘tmagan, ya’ni xato gipoteza hisoblanadi.

Aksincha, gipotezadan kelib chiquvchi natijalar tajribalarda tasdiqlangan taqdirda gipoteza fizik nazariyaga aylanadi. Fizik nazariya bir sohadagi bir qator hodisalarni, ulaning mexanizimi va qonuniyatlarini tushuntira olishi kerak. Bundan tashqari, fizik nazariya qayd qilinmagan yangi hodisalarni oldindan aytib bera oladi. Agar bu yangi hodisalar tajribada qayd qilinsa, nazariya yana sinovdan о‘tgan bо‘ladi. Shuni ham qayd qilmoq lozimki, nazariyalar ham vaqt о‘tishi bilan rivojlantiradi. Eksperiment texnikasini о‘sishi bilan yangi hodisalar kashf etiladiki, ularni tushuntirishga nazariya ojizlik qilishi mumkin. Bu hollarda nazariyaga “tuzatma” kiritiladi. Demak, fizik nazariyalarning yaratilishi va sinalishi tajribalar bilan boshlanadi hamda tajribalar bilan isbotlanadi va rivojlantiriladi.

2.Fizika fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Fizika va texnika. Fizika bizning eramizdan ilgariroq vujudga kelgan fan, о‘sha vaqtda uning tarkibiga hozir kimyo, astronomiya, biologiya, geologiya deb nom olgan bir qator tabiiy fanlar ham kirgan. Keyinchalik, ular mustaqil fanlar darajasida shakllangan. Umuman, fizika va boshqa tabiiy fanlar orasida keskin chegara mavjud emas. Bu sо‘zlarning dalili sifatida kimyoviy fizika, geofizika, biofizika kabi birlashgan fanlarning vujudga kelishini kо‘rsatish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, fizikani barcha tabiiy fanlarning poydevori deb hisoblash mumkin. Shuning uchun ham Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino kabi buyuk mutafakkir olimlarimizning ilmiy meroslarida ham fizikaga oid talaygina original fikrlar topilyapti.

Fizikaning va texnikaning rivojlanishi о‘zaro chambars–chars bog‘liq. Ajoyib fizik kashfyotlar ertami–kechmi texnikada katta о‘zgarishlar yasaydi. Masalan, elektromagnit tо‘lqinlarni tarqatish va qayd qilish, ya’ni radioaloqaning ixtiro qilinishi radiotexnikaga hayot bag‘ishladi. Ikkinchi misol, neytronlar va ular ta’sirida og‘ir yadrolar bо‘linishining kashf qilinishi yadroviy energetikaga asos soldi. О‘z navbatida texnika taraqqiyoti fizikaning rivojlanishini rag‘batlantiruvchi muhim omildir. Birinchidan, texnika fizika fani oldiga yangi vazifalar qо‘yadi. Ikkinchidan fiziklarni yangi materiallar, aniqroq asboblar va qurilmalar bilan ta’minlaydi. Masalan, hozirgi vaqtda yadroviy tadqiqotlarni zamonaviy texnika taraqqiyotini о‘zida mujassamlashtirgan qurilmalar (yadroviy reaktor, sinxrofazotron, yarimо‘tkazgichli mikrosxemalar, elektron–hisoblash mashinalar)siz tasavvur qilib bо‘lmaydi, albatta.

Fizika fani erishayotgan yutuqlar falsafiy dunyoqarashlarni rivojlantiradi. Masalan, XIX asr oxiri va XX asr boshidagi fizik kashfiyotlar (radioaktivlik, elektron massasining tezlikka bog‘liq ravishda о‘zgarishi, energiya va massaning о‘zaro bog‘liqligi, elektron–pozitron juftining annigilyatsiyasi, nisbiylik nazariyasi va shunga о‘xshash) kо‘pgina fizik tasavvur va tushunchalardan voz kechishni talab qildi. Bu esa bir qator olimlar tomonidan dunyoni idealistik talqin qilish yо‘lidagi bahonalardan biri bо‘ldi.

Vaholanki, fan rivojlanishi bilan tabiatda sodir bо‘luvchi hodisalarning mohiyatini anglashda inson bilimi boyib boradi. Tabiiy fanlarga, xususan fizikaga, tugallangan fan deb qarash mumkin emas. Fizika fani uzluksiz rivojlanib boradi, bu rivojlanish jarayonida fizik tushunchalar, qonuniyatlar boyiydi va chuqurlashadi. Materiya tuzilishi haqidagi birorta ham fizik tasavvurni tugallangan deb hisoblash mumkin emas.

Fizik tasavvurlar oboyektiv reallikdan taxminiy nusxa (kopiya) bо‘lib, ular kо‘pqirrali haqiqatning ayrim bosqichlarini aks ettiradi. Shuning uchun dialektik materializm pozitsiyasidan fizika yutuqlariga yondashish “krizis”larni bartaraf qiladi va fanning rivojlanishiga kо‘maklashadi. О‘z navbatida, fizikaning yutuqlari dialektik materializmning rivojlanishiga kattagina hissa qо‘shadi. Bunda akademik S.I.Vavilovning quyidagi sо‘zlarini eslash о‘rinli: “Fizika prinsiplari va qonunlarining, asosiy tushunchalari va ta’riflarining nihoyat keng xarakteri bu fanni falsafa bilan yaqinlashtiradi. Fizika fanning mohiyati haqidagi aniq tasavvurlarga ega bо‘lmasdan turib falsafiy jihatdan ma’lumotli bо‘lish mumkin emas”.

Fizika fanning taraqqiyoti boshqa fanlarning rivojlanishiga ham hissa qо‘shayapti. Masalan, kimyo va biologiya fanlarida oxirgi kashfyotlarning aksariyati nazariy va ekspermental fizika metodlariga tayangan holda amalga oshyapti. Shuning uchun ham S.I. Vavilov fizikani zamonaviy fanning “shtabi” deb atagan. Demak, ilmiy–texnik taraqqiyot bilan baravar qadam tashlaydigan har bir muhandis fizikaning asosiy qonunlariga oid bilimni egallashi shart.

Fizika ta’limning zamonaviy fan yutuqlariga nisbatan sifati hali kо‘ngildagidek emas. Jumladan, I. Nyuton, R. Dekardning klassik darajasidan boshlangan tabiatshunoslik, A. Enshteyn, V. Geyzenberg nomlari bilan bog‘liq noklassik darajadan о‘tib, I. Prigojin, G. Xakenning noklassik rivojlanishidan keyingi darajasiga yetdi. Ayni vaqtda, maktab, oliy о‘quv yurti va undan keyingi bosqichdagi tabiatshunoslik ta’limi hamon klassik darajada qolib ketmoqda. YA’ni ta’limning zamonaviy tabiatshunoslik yutuqlariga nisbatan sifatini qoniqarsiz deb aytish mumkin.

Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©atelim.com 2016
rəhbərliyinə müraciət

Fizika – Physics

Fizika (dan.) Qadimgi yunoncha: chiφυσ (chiστήmη) , romanlashtirilgan: fizikḗ (epistḗmē), yoqilgan “tabiatni bilish”, dan ςiς fyz “tabiat”) [1] [2] [3] bo’ladi tabiatshunoslik bu o’rganadi materiya, [a] uning harakat va xatti-harakatlar orqali makon va vaqt va tegishli sub’ektlar energiya va kuch. [5] Fizika eng asosiy ilmiy fanlardan biri bo’lib, uning asosiy maqsadi bu qanday ishlashini tushunishdir koinot o’zini tutadi. [b] [6] [7] [8]

Fizika eng qadimgi fanlardan biri o’quv fanlari va, shu jumladan astronomiya, ehtimol The eng qadimgi. [9] So’nggi ikki ming yillikda fizika, kimyo, biologiya va ba’zi filiallari matematika ning bir qismi bo’lgan tabiiy falsafa, lekin davomida Ilmiy inqilob 17-asrda ushbu tabiiy fanlar o’ziga xos noyob izlanishlar sifatida paydo bo’ldi. [c] Fizika ko’pchilik bilan kesishadi fanlararo kabi tadqiqot yo’nalishlari biofizika va kvant kimyosi va fizikaning chegaralari yo’q qat’iy belgilangan. Fizikadagi yangi g’oyalar ko’pincha boshqa fanlar tomonidan o’rganilgan asosiy mexanizmlarni tushuntiradi [6] va matematika va. kabi o’quv fanlari bo’yicha yangi tadqiqotlar yo’llarini taklif qilish falsafa.

Fizikadagi yutuqlar ko’pincha yangi yutuqlarga imkon beradi texnologiyalar. Masalan, ni tushunishdagi yutuqlar elektromagnetizm, qattiq jismlar fizikasi va yadro fizikasi kabi to’g’ridan-to’g’ri zamonaviy jamiyatni tubdan o’zgartirgan yangi mahsulotlarni ishlab chiqarishga olib keldi televizor, kompyuterlar, maishiy texnika va yadro qurollari; [6] yutuqlar termodinamika rivojlanishiga olib keldi sanoatlashtirish; va yutuqlar mexanika ning rivojlanishiga ilhom bergan hisob-kitob.

Mundarija

• 1 Tarix
  • 1.1 Qadimgi astronomiya
  • 1.2 Tabiiy falsafa
  • 1.3 O’rta asr Evropa va Islom dunyosida fizika
  • 1.4 Klassik fizika
  • 1.5 Zamonaviy fizika
  • 3.1 Klassik fizika
  • 3.2 Zamonaviy fizika
  • 3.3 Klassik va zamonaviy fizika o’rtasidagi farq
  • 4.1 Old shartlar
  • 4.2 Ilova va ta’sir
  • 5.1 Ilmiy uslub
  • 5.2 Nazariya va tajriba
  • 5.3 Maqsad va maqsadlar
  • 5.4 Tadqiqot sohalari
    • 5.4.1 Yadro va zarralar fizikasi
    • 5.4.2 Atom, molekulyar va optik fizika
    • 5.4.3 Kondensatlangan moddalar fizikasi
    • 5.4.4 Astrofizika

    Tarix

    Asosiy maqola: Fizika tarixi

    Qadimgi astronomiya

    Asosiy maqola: Astronomiya tarixi

    Astronomiya eng qadimgi biri tabiiy fanlar. Miloddan avvalgi 3000 yilgacha bo’lgan dastlabki tsivilizatsiyalar, masalan Shumerlar, qadimgi misrliklar, va Hind vodiysi tsivilizatsiyasi, Quyosh, Oy va yulduzlarning harakatlari to’g’risida bashorat qiluvchi bilimga va asosiy tushunchaga ega edi. Xudolarni ifodalaydi deb ishonilgan yulduzlar va sayyoralarga ko’pincha sig’inishgan. Yulduzlarning kuzatilgan pozitsiyalari bo’yicha tushuntirishlar ko’pincha ilmiy bo’lmagan va dalillarga ega bo’lmagan bo’lsa-da, bu dastlabki kuzatishlar keyinchalik astronomiyaga asos yaratdi, chunki yulduzlar o’tishi aniqlandi ajoyib doiralar osmon bo’ylab, [9] ammo bu pozitsiyalarni tushuntirib bermadi sayyoralar.

    Ga binoan Asger Aaboe, kelib chiqishi G’arbiy astronomiyani topish mumkin Mesopotamiya va G’arbning barcha sa’y-harakatlari aniq fanlar kech kelib chiqqan Bobil astronomiyasi. [11] Misr astronomlari burjlar va osmon jismlarining harakatlari haqidagi bilimlarni ko’rsatuvchi chap yodgorliklar, [12] yunon shoiri esa Gomer o’zidagi turli samoviy narsalar haqida yozgan Iliada va Odisseya; keyinroq Yunon astronomlari dan ko’rinadigan aksariyat yulduz turkumlari uchun bugungi kunda ham ishlatib kelinayotgan nomlar Shimoliy yarim shar. [13]

    Tabiiy falsafa

    Asosiy maqola: Tabiiy falsafa

    Tabiiy falsafa kelib chiqishi bor Gretsiya davomida Arxaik davr (Miloddan avvalgi 650 – miloddan avvalgi 480), qachon Sokratikgacha bo’lgan faylasuflar kabi Fales rad etildi tabiiy bo’lmagan tabiat hodisalari uchun tushuntirishlar va har bir hodisaning tabiiy sababi borligini e’lon qildi. [14] Ular aql va kuzatish bilan tasdiqlangan g’oyalarni taklif qildilar va ularning ko’plab farazlari tajribada muvaffaqiyatli bo’ldi; [15] masalan, atomizm tomonidan taklif qilinganidan taxminan 2000 yil o’tgach, to’g’ri deb topildi Leucippus va uning o’quvchisi Demokrit. [16]

    O’rta asr Evropa va Islom dunyosida fizika

    Asosiy maqolalar: O’rta asrlarda Evropa ilmi va O’rta asr Islom olamidagi fizika
    Teshikli kameraning ishlashining asosiy usuli

    The G’arbiy Rim imperiyasi beshinchi asrda quladi va bu Evropaning g’arbiy qismida intellektual izlanishlarning pasayishiga olib keldi. Aksincha, Sharqiy Rim imperiyasi (shuningdek,. nomi bilan ham tanilgan Vizantiya imperiyasi ) barbarlarning hujumlariga qarshilik ko’rsatdi va turli xil ta’lim sohalarini, shu jumladan fizikani rivojlantirishda davom etdi. [17]

    Oltinchi asrda Milet Isidori Arximed asarlarining muhim to’plamini yaratdi, ular Arximed Palimpsest.

    Oltinchi asrda Evropa Jon Filoponus, Vizantiya olimi, so’roq qildi Aristotel fizikani o’qitish va uning kamchiliklarini ta’kidladi. U tanishtirdi turtki nazariyasi. Aristotel fizikasi Filopon paydo bo’lguncha sinchkovlik bilan o’rganilmagan; fizikasini og’zaki bahslarga asoslagan Aristoteldan farqli o’laroq, Filoponus kuzatishga tayangan. Aristotel fizikasi to’g’risida Filopon yozgan:

    Ammo bu mutlaqo noto’g’ri va bizning fikrimiz har qanday og’zaki bahsdan ko’ra samaraliroq haqiqiy kuzatuv bilan tasdiqlanishi mumkin. Agar birining balandligi ikkinchisidan bir necha baravar og’ir bo’lgan bir xil balandlikdan yiqilishga yo’l qo’ysangiz, harakat uchun zarur bo’lgan vaqt nisbati og’irliklarning nisbatiga bog’liq emas, balki farq vaqt juda kichik. Shunday qilib, agar vazndagi farq unchalik katta bo’lmasa, ya’ni bitta, aytaylik, ikkinchisini ikki baravarga ko’paytiring, vaqt o’tishi bilan farq bo’lmaydi, aks holda sezilmas farq bo’ladi, garchi vaznning farqi quyidagicha: hech bir narsa ahamiyatsiz degani emas, bir tanasining vazni ikkinchisidan ikki baravar ko’p [18]

    Filoponusning Aristotel fizikasi tamoyillarini tanqid qilishi ilhom manbai bo’lib xizmat qildi Galiley Galiley o’n asr o’tgach, [19] davomida Ilmiy inqilob. Galiley Aristoteliya fizikasi nuqsonli edi, deb bahslashayotganda, asosan, Filoponusni o’z asarlarida keltirgan. [20] [21] 1300-yillarda Jan Buridan, Parij universitetining san’at fakultetida o’qituvchi, turtki kontseptsiyasini ishlab chiqdi. Bu zamonaviy inertsiya va momentum g’oyalariga qadam edi. [22]

    Islom ilmi meros qilib olingan Aristotel fizikasi yunonlardan va davomida Islomiy Oltin Asr uni yanada rivojlantirdi, ayniqsa kuzatishga e’tiborni qaratdi va apriori fikrlash, ning erta shakllarini rivojlantirish ilmiy uslub.

    Bu kabi ko’plab olimlarning ishlaridan kelib chiqqan optika va ko’rish sohasidagi yangiliklar eng e’tiborga sazovor bo’ldi Ibn Sahl, Al-Kindi, Ibn al-Xaysam, Al-Farisi va Avitsena. Eng ko’zga ko’ringan ish bo’ldi Optik kitob Ibn al-Xaysam tomonidan yozilgan (u Kitob al-Manoxir nomi bilan ham mashhur), unda u qadimgi yunonlarning ko’rish haqidagi g’oyasini qat’iyan rad etdi, shuningdek, yangi nazariya bilan chiqdi. Kitobda u fenomenining o’rganilishini taqdim etdi fotoapparat (uning ming yillik versiyasi teshik kamerasi ) va ko’zning o’zi ishlash uslubiga chuqurroq kirib bordi. U dissektsiyalardan va avvalgi olimlarning bilimlaridan foydalangan holda, u qanday qilib ko’zning yorug’ligini tushuntira boshladi. Uning ta’kidlashicha, yorug’lik nurlari fokuslangan, ammo ko’zning orqa tomoniga qanday nur tushishini 1604 yilgacha kutish kerak edi. Nur haqida risola fotosuratning zamonaviy rivojlanishidan yuzlab yillar oldin kamerani obscura deb tushuntirdi. [23]

    Ibn al-Xaysam (taxminan 965 – 1040 yillar), Optika kitobi I kitob, [6.85], [6.86]. II kitobda, [3.80] uning ta’rifi fotoapparat tajribalar. [24]

    Etti jild Optika kitobi (Kitob al-Manathir) ingl idrok tabiatiga istiqbol O’rta asr san’atida, Sharqda ham, G’arbda ham 600 yildan ortiq vaqt davomida. Ko’plab keyingi Evropa olimlari va boshqa polimatlar, dan Robert Grosseteste va Leonardo da Vinchi ga Rene Dekart, Yoxannes Kepler va Isaak Nyuton, uning qarzida edi. Darhaqiqat, Ibn al-Xaysamning “Optikasi” ning ta’siri 700 yil o’tgach nashr etilgan Nyutonning xuddi shu nomdagi asari bilan bir qatorda.

    Ning tarjimasi Optik kitob Evropaga katta ta’sir ko’rsatdi. Keyinchalik undan Evropalik olimlar Ibn al-Xaysam qurganlarni takrorlaydigan qurilmalar yasashga va yorug’likning ishlash usullarini tushunishga muvaffaq bo’lishdi. Bundan ko’zoynaklar, lupalar, teleskoplar va kameralar kabi muhim narsalar ishlab chiqilgan.

    Klassik fizika

    Asosiy maqola: Klassik fizika

    Janob Isaak Nyuton (1643–1727), kimniki harakat qonunlari va universal tortishish klassik fizikada muhim voqealar bo’lgan

    Fizika qachon alohida fanga aylandi erta zamonaviy evropaliklar endi deb hisoblanadigan narsalarni kashf qilish uchun eksperimental va miqdoriy usullardan foydalangan fizika qonunlari. [25] [ sahifa kerak ]

    Ushbu davrdagi asosiy o’zgarishlar quyidagilarni almashtirishni o’z ichiga oladi geosentrik model ning Quyosh sistemasi geliosentrik bilan Kopernik modeli, sayyora jismlarining harakatini tartibga soluvchi qonunlar tomonidan belgilanadi Yoxannes Kepler 1609 va 1619 yillar orasida kashshoflik ishi teleskoplar va kuzatish astronomiyasi tomonidan Galiley Galiley 16-17 asrlarda va Isaak Nyuton ning kashf etilishi va unifikatsiyasi harakat qonunlari va universal tortishish bu uning ismini olish uchun keladi. [26] Nyuton ham rivojlandi hisob-kitob, [d] fizikaviy masalalarni echishning yangi matematik usullarini taqdim etgan o’zgarishni matematik o’rganish. [27]

    Yilda yangi qonunlarning kashf etilishi termodinamika, kimyo va elektromagnetika davomida olib borilgan katta ilmiy tadqiqotlar natijasida yuzaga keldi Sanoat inqilobi energiya ehtiyojlari oshgani sayin. [28] Klassik fizikani o’z ichiga olgan qonunlar relyativistik bo’lmagan tezlikda harakatlanadigan kundalik shkaladagi ob’ektlar uchun juda keng qo’llaniladi, chunki ular bunday vaziyatlarda juda yaqin yaqinlashishni ta’minlaydi va shunga o’xshash nazariyalar. kvant mexanikasi va nisbiylik nazariyasi ularning mumtoz ekvivalentlarini shunday miqyosda soddalashtiring. Biroq, klassik mexanikada juda kichik ob’ektlar va juda yuqori tezliklarga nisbatan noaniqliklar 20-asrda zamonaviy fizikaning rivojlanishiga olib keldi.

    Zamonaviy fizika

    Asosiy maqola: Zamonaviy fizika
    Shuningdek qarang: Maxsus nisbiylik tarixi va Kvant mexanikasi tarixi
    Maks Plank (1858-1947), nazariyasining asoschisi kvant mexanikasi

    Albert Eynshteyn (1879-1955), kimning ishi fotoelektr effekti va nisbiylik nazariyasi 20-asr fizikasida inqilobga olib keldi

    Zamonaviy fizika asarlari bilan 20-asrning boshlarida boshlangan Maks Plank yilda kvant nazariyasi va Albert Eynshteyn “s nisbiylik nazariyasi. Ushbu ikkala nazariya ham ma’lum vaziyatlarda klassik mexanikadagi noaniqliklar tufayli yuzaga keldi. Klassik mexanika turlicha bo’lishini bashorat qildi yorug’lik tezligi, bashorat qilgan doimiy tezlik bilan hal etilmadi Maksvell tenglamalari elektromagnetizm; bu nomuvofiqlik Eynshteyn nazariyasi bilan tuzatilgan maxsus nisbiylik, bu tez harakatlanadigan jismlar uchun klassik mexanikani almashtirgan va yorug’likning doimiy tezligiga imkon bergan. [29] Qora tanadagi nurlanish klassik fizika uchun yana bir muammoni keltirib chiqardi, bu Plank moddiy osilatorlarni qo’zg’atish faqat ularning chastotasiga mutanosib diskret qadamlarda mumkin degan taklifni tuzatganda; bu bilan birga fotoelektr effekti va diskretni bashorat qiladigan to’liq nazariya energiya darajasi ning elektron orbitallar, kvant mexanikasi nazariyasini klassik fizikadan juda kichik miqyosda egallashiga olib keldi. [30]

    Kvant mexanikasi tomonidan kashshof bo’lish uchun keladi Verner Geyzenberg, Ervin Shredinger va Pol Dirak. [30] Ushbu dastlabki ishdan va tegishli sohalarda ishlashdan Zarralar fizikasining standart modeli olingan. [31] Bilan mos xususiyatlarga ega bo’lgan zarrachani kashf etgandan so’ng Xiggs bozon da CERN 2012 yilda, [32] barchasi asosiy zarralar standart model tomonidan bashorat qilingan va boshqalar mavjud emas; ammo, fizika standart modeldan tashqarida kabi nazariyalar bilan super simmetriya, tadqiqotning faol yo’nalishi hisoblanadi. [33] Hududlari matematika umuman bu soha uchun muhimdir, masalan ehtimolliklar va guruhlar.

    Falsafa

    Asosiy maqola: Fizika falsafasi

    Ko’p jihatdan fizika kelib chiqadi qadimgi yunon falsafasi. Kimdan Fales “materiyani tavsiflashga birinchi urinish, ga Demokrit “o’zgarmas holatga tushirish kerak bo’lgan chegirma Ptolemey astronomiyasi kristalli firmament va Aristotelning kitobi Fizika (harakatni falsafiy nuqtai nazardan tahlil qilishga va aniqlashga harakat qilgan fizika haqidagi dastlabki kitob), turli yunon faylasuflari o’zlarining tabiat nazariyalarini ilgari surdilar. Fizika sifatida tanilgan tabiiy falsafa 18-asr oxiriga qadar. [e]

    19-asrga kelib fizika falsafa va boshqa fanlardan ajralib turadigan fan sifatida amalga oshirildi. Fizika, boshqa ilm-fan singari, tayanadi fan falsafasi va fizik olam haqidagi bilimlarimizni rivojlantirish uchun uning “ilmiy usuli”. [35] Ilmiy uslubda ishlaydi apriori fikrlash shu qatorda; shu bilan birga posteriori fikrlash va ulardan foydalanish Bayes xulosasi berilgan nazariyaning haqiqiyligini o’lchash. [36]

    Fizikaning rivojlanishi dastlabki faylasuflarning ko’plab savollariga javob berdi, ammo ayni paytda yangi savollarni tug’dirdi. Fizika atrofidagi falsafiy masalalarni, fizika falsafasini o’rganish tabiat kabi masalalarni o’z ichiga oladi bo’sh joy va vaqt, determinizm kabi metafizik qarashlar empiriklik, tabiiylik va realizm. [37]

    Masalan, ko’plab fiziklar o’zlarining ishlarining falsafiy natijalari haqida yozganlar Laplas, kim chempion bo’ldi nedensel determinizm, [38] va Ervin Shredinger, kim yozgan kvant mexanikasi. [39] [40] Matematik fizik Rojer Penrose deb nomlangan edi Platonist tomonidan Stiven Xoking, [41] Penrose o’z kitobida muhokama qiladigan nuqtai nazar, Haqiqatga yo’l. [42] Xoking o’zini “uyalmagan reduktsionist” deb atagan va Penrose qarashlari bilan shug’ullangan. [43]

    Asosiy nazariyalar

    Qo’shimcha ma’lumotlar: Fizikaning tarmoqlari va Fizika kontseptsiyasi

    Garchi fizika turli xil tizimlar bilan shug’ullansa-da, ba’zi nazariyalar barcha fiziklar tomonidan qo’llaniladi. Ushbu nazariyalarning har biri eksperimental ravishda ko’p marta sinovdan o’tkazildi va tabiatning etarli darajada yaqinlashishi aniqlandi. Masalan, nazariyasi klassik mexanikasi ob’ektlarning harakatini, agar ularnikidan ancha kattaroq bo’lsa, ularni to’g’ri tavsiflaydi atomlar va ularnikidan ancha pastroq harakat qilish yorug’lik tezligi. Ushbu nazariyalar bugungi kunda faol tadqiqot yo’nalishlari bo’lib qolmoqda. Xaos nazariyasi Klassik mexanikaning ajoyib tomoni 20-asrda, klassik mexanikaning dastlabki formulasidan uch asr o’tgach, aniqlandi. Isaak Nyuton (1642–1727).

    Ushbu markaziy nazariyalar ko’proq ixtisoslashgan mavzularni tadqiq qilish uchun muhim vositadir va har qanday fizik, ularning ixtisosligidan qat’i nazar, ularda savodli bo’lishi kutilmoqda. Bunga quyidagilar kiradi klassik mexanika, kvant mexanikasi, termodinamika va statistik mexanika, elektromagnetizm va maxsus nisbiylik.

    Klassik fizika

    Asosiy maqola: Klassik fizika

    Klassik fizika 20-asr boshlariga qadar tan olingan va yaxshi rivojlangan an’anaviy tarmoqlar va mavzularni o’z ichiga oladi.klassik mexanika, akustika, optika, termodinamika va elektromagnetizm. Klassik mexanika tomonidan harakat qilgan organlar bilan bog’liq kuchlar va tanalar harakat va bo’linishi mumkin statik (tezlashishga tobe bo’lmagan jismlarga yoki jismlarga kuchlarni o’rganish), kinematik (harakatni uning sabablarini hisobga olmasdan o’rganish), va dinamikasi (harakat va unga ta’sir qiluvchi kuchlarni o’rganish); mexanikani ham ajratish mumkin qattiq mexanika va suyuqlik mexanikasi (bilan birgalikda tanilgan doimiy mexanika ), ikkinchisiga kabi filiallar kiradi gidrostatik, gidrodinamika, aerodinamika va pnevmatik. Akustika – tovushning qanday hosil bo’lishini, boshqarilishini, uzatilishini va qabul qilinishini o’rganadigan fan. [44] Akustikaning muhim zamonaviy tarmoqlari kiradi ultratovush, inson eshitish doirasidan tashqarida juda yuqori chastotali tovush to’lqinlarini o’rganish; bioakustika, hayvonlarni chaqirish va eshitish fizikasi, [45] va elektroakustika, elektronika yordamida eshitiladigan tovush to’lqinlarining manipulyatsiyasi. [46]

    Optik, o’rganish yorug’lik, nafaqat bilan bog’liq ko’rinadigan yorug’lik lekin bilan ham infraqizil va ultrabinafsha nurlanish ko’rinadigan yorug’likdan tashqari barcha ko’rinadigan yorug’likning barcha hodisalarini namoyish etadigan, masalan, yorug’likning aks etishi, sinishi, interferentsiyasi, difraksiyasi, dispersiyasi va qutblanishi. Issiqlik shaklidir energiya, modda tarkibiga kiradigan zarrachalar egallagan ichki energiya; termodinamika issiqlik va boshqa energiya shakllari o’rtasidagi bog’liqliklarni ko’rib chiqadi. Elektr va magnetizm 19-asrning boshlarida ular o’rtasidagi yaqin aloqalar aniqlangandan beri fizikaning yagona bo’limi sifatida o’rganilgan; an elektr toki sabab bo’ladi magnit maydon va o’zgaruvchan magnit maydon elektr tokini keltirib chiqaradi. Elektrostatik bilan shug’ullanadi elektr zaryadlari dam olishda, elektrodinamika harakatlanuvchi zaryadlar bilan va magnetostatiklar dam olishda magnit qutblar bilan.

    Related posts:

    Lider qanday bo’lishi kerak Instagramda qanday pul topsa bo’ladi Lokal tarmoq uchun qanday qurilmalar bo’lishi kerak Baliqda qanday vitaminlar bor